Shkruar nga Eugjen Merlika
Atë Gjergj Fishta, veç detyrëve të veta kishtare, arsimore e kulturore, ka qenë edhe deputet në parlamentin shqiptar, mbasi kishte qënë edhe Sekretar i Dërgatës shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris, kur Kryetari ishte Imzot Luigj Bumçi. Mbi veprimtarinë parlamentare, veç bisedave në mbledhjet e seancavet, ka edhe mjaft artikuj, në të cilët shpalosen pikëpamjet e tij mbi jetën politike. N’artikullin “Lirija e zgjedhjeve e obstruksioni i Opozitës”, në “Hylli i Dritës” n° 10, 1923, gjejmë mjaft mendime të deputetit të Shkodrës mbi jetën parlamentare. Hasim në dukuri që ngjasojnë me punimet e Kuvendit të ditëve tona, debatet e ashpra Shumicë – Opozitë, fyerjet, daljet nga salla, obstruksionizëm, korrupsion, blerje votash etj. Por është me interes të shqyrtohet sistemi i votimit me zgjedhës të dytë që, në një Vend me 95 % analfabetë, ishte quajtur më i miri për të zgjedhur deputetët. Autori ishte i mendimit të Opozitës, që kërkonte më shumë zgjedhës të dytë, sepse kështu do të kishte më pak mundësi blerjeje të tyre. N’ata vite të para të jetës parlamentare, për vetë stadin e zhvillimit të shoqërisë, janë të kuptueshme këto dukuri. Gjykimi i Fishtës mbi kolegët e parlamentit e të qeverive nuk është aspak vlerësues.
“Për me sundue nji shtet, nuk âsht mjaft dhelpnija, dredhija, intriga, batakçillëku, rrêna, tradhtija : duhet nderë, dije, urtí, burrní, qe se shka duhet. Po, por dija, urtija, ndera, burrnija, po u zêjshin në shkollë e, madje me shum mund e djersë, e jo nder kafèshantanta t’Europës, e mejhane e paçaxhihane të Tiranës, tuj lujtë “tavull” e “bixhoz” e tuj pi “mastikë. …. Shifet kjartas prà, qi e shumta e nierzve të shtetit shqyptar jo veç se nuk duen, por as nuk janë të zott, me ja sjellë të marën e të mirën shtetit e komit, e sa prandej kta janë atà mikrob, qi janë tuj pi gjakun e tuj ja shkurtue jetën Shqypnis s’mjerë.” [1]
Kështu shprehej Atë Gjergji në pranverën e vitit 1924 në shkrimin “Delikti i Mamurrasit e gjêja e lingatueme e shtetit shqyptàr”. Janë gjykime të rrepta, që burojnë nga konceptet puriste t’autorit mbi politikën, apo është një fotografi e politikës shqiptare t’asaj periudhe ? Ndoshta e vërteta qëndron në mes të këtyre dy hamëndjeve, ndoshta merr pak nga të dyja. Veçse, për të qenë objektivë në përceptimin e së vërtetës mbi mënyrën dhe stilin e dialektikës politike në Shqipërinë e pavarur, duke u nisur nga marrëdhëniet ndërmjet protagonistëve e opinionet e shprehura për njëri tjetrin, provohet një hidhësirë në gojë e një trishtim në shpirt. Asnjë personazh i asaj jete politike nuk mbetet pa u përbaltur, rreptësia e gjykimit kalon çdo lloj përpjekje për të kuptuar një qëndrim apo një veprim në një çast të caktuar apo në një ndodhi të veçantë, kur ajo nuk përkonte me mendimin e analizuesit. Shumica dërmuese ishte e gatëshme të bënte vetëm proçese mediatike apo historike, pa e vënë veten në rolin e atij që kritikohej. Duke përjashtuar 47-vjetëshin e diktaturës komuniste, në të cilën gjykimi nuk jepej nëpërmjet opinioneve, por plotoneve t’ekzekutimit, viteve të gjata të burgut e, në rastin më të mirë, të interrnimeve pa fund, e gjithë politika shqiptare është një vazhdë kritikash, fyerjesh, paditjesh, përbaltimi të kundërshtarit, edhe atëherë kur çasti historik detyronte bashkimin në një mëndje e në një synim. Fatkeqësisht kjo dukuri vazhdon, edhe më shqetësuese në këta 30 vite të tranzicionit demokratik. Konceptet e fair to play dhe të respektit për mendimin ndryshe a, së paku të ballafaqimit të qytetëruar të argumentave të ndryshme, që patën filluar të japin sinjale të dobëta në vitet e fundit të Mbretërisë, u bënë hi e pluhur nga tirania komuniste dhe ende sot, mbas 30 vitesh, gjejnë shumë vështirësi e kundërshtime për të patur të drejtë qytetarie në Shqipërinë e shekullit 21.
Në këtë kuadër të përgjithshëm dëshpërues të historisë së politikës shqiptare, duhen inkuadruar edhe shkrimet e Fishtës, që nuk kanë kurrë në themelin e tyre interesin vetiak t’autorit, i cili nuk kishte asnjë dëshirë për të qënë politikan i mirëfilltë. Në lidhje me këtë pamje të karakterit e synimit të tij, po sjell një dëshmi mjaft kuptimplote të Mustafa Krujës, shkruar në një letër drejtuar Atë Paulin Margjokajt :
“E na, nacjonalistat intelektualë e pa intelektualë? Ashtu si na ka përshkrue Fishta me satirat e tija krejt vënerë, n’ato Anzat e Parnasit me mbishkrimin kuptimplotë ”Qeshem veç pse s’muj me kjá”, marrë s’di prej cilit poet a filosof latin. I mjeri Fishtë, sa i deshpryem ka dekun! S’e harroj kurrë kur u përpiqshem në Shkodër në 1920 me i a mbushun mênden qi të hartojshim bashkë nji programë partije politike. Mbasi më suell do kohë me fjalë, s’i gjet vetit rrugë tjetër veçse me më shporrë me të vërtetën e idhët qi mendonte: “Pse po lodhe, more Mustafë, më tha, Shqipnija qi duem ti e un nuk bâhet”!” [2]
Po t’i shtojmë këtij episodi, tepër domethënës, faktin e njohur se ai dhe Luigj Gurakuqi qenë kundërshtarët më të mëdhenj të ndonjë prirjeje për të krijuar partinë Demokristiane shqiptare në kohën e tyre, do të bindemi se shkrimet e tij publicistike nuk janë tjetër veçse shqyrtime ngjarjesh e personazhesh, nga këndvështrimi vetiak i intelektualit të shumanshëm e, më shumë, i atdhetarit të flaktë, në lidhje me ata probleme që ai i quante jetike e të rëndësishme për çastin e për t’ardhmen e Atdheut të tij. Në rolin e historianit e të kronistit parlamentar njëherësh, Atë Gjergj Fishta në shkrimin ”Trazimet e qershorit 1924”, na jep një tabllo mjaft interesante e të saktë t’atyre ngjarjeve, që çuan pastaj në t’ashtuquajturin “revolucion demokratiko – borgjez të qershorit”, me ikjen e Zogut në Jugosllavi e ardhjen e Opozitës në pushtet me kryeministrin me short, Fan S. Nolin. Në gjithë këtë paraqitje, që do t’ishte një bazë e mirë edhe për studjuesit e historisë, po shkëpus një frazë e cila na sjell mendimin e deputetit Fishta në lidhje me atentatin që u krye në hyrje të ndërtesës së parlamentit kundër Ahmet Zogut, nga ana e bashkëkrahinarit të tij, Beqir Valterit : “
“… ky atentat – të cilin në parim e dnojshin të gjithë shqyptarët e urtë e të mêçëm, tue kênë se vrasat politike posë se imorale, janë edhe shêj barbarsije të popullit kȗ ndodhin – bâni nji pershtypje të madhe në të gjith Shqypnin, e zêmra e popullit u tëhuej edhe mâ tepër prej kryetarit të Qeveris s’vet, pse atentatin ishte tuj e mbajtë si nji rezultat të politikës së tij të gabueshme e krejt personale.”[3]
Është një koncept i lëvdueshëm, të cilin historiografia komuniste asnjëherë nuk e ka pohuar, duke qënë zëdhënëse e veprës së Enver Hoxhës e komunistëve shqiptarë, të cilët vrasjet politike i kishin alfën dhe omegën e veprimtarisë së tyre kriminale, duke arritur maja të pakapëshme n’asnjë periudhë të historisë së Shqipërisë. Por nuk është i vetmi mësim që del nga eseja e deputetit të Shkodrës, e cila nxjerr në pah edhe sjelljen e Qeverisë së Shefqet Vërlacit që nuk bëri detyrën e saj për të dënuar vrasësin e Avni Rustemit, e cila ishte dhe ajo një vrasje politike, duke dëshmuar se shumica dërmuese e politikës ishte e infektuar nga mendësia e dhunës.
“Tash qi âsht bâ Shqypnija, duen perbâ shqyptarët” është një tjetër esè e gjeniut kombëtar, e shkruar më 1930, me një titull që perifrazon një shprehje të një burri shteti italian, në fundin e shekullit 19. Është një analizë e hollë dhe objektive e gjëndjes shpirtërore të kombit shqiptar, e parakushteve që do të përcaktonin ecjen e tij në jetën e pavarur. Në këtë shkrim Atë Gjergji na paraqitet në veshjen e ndërgjegjes qytetare të Kombit, një institucion moral i domosdoshëm për qënien e tij. Si një njohës i mirë i historisë së botës, n’analizën e tij filozofi e sociologu mbështetet në gjykime njerëzish të mëdhenj të popujve të tjerë, që kanë trajtuar problemin. Në prag të 20-vjetorit të themelimit të Shtetit, Fishta 60-vjeçar, nga lartësia e një përvoje të gjatë përpjekjesh e ndihmesash për çështjen shqiptare, vëren me një ndjenjë të përzjerë kënaqësie e trishtimi atë që është arritur në këta pak vite. Kujton hidhërimin e thellë, por edhe guximin e madh t’atyre pak atdhetarëve që i besuan ëndrrës Shqipëri, mes mosbesimit të shumicës dërmuese të shqiptarëve, që nuk mund t’a konceptonin jetën e tyre jashtë Perandorisë Osmane, në të cilën kishin kaluar 450 vjet.
“Mirpo, kjo lirí e pamvarsí e Shqypnís, qi asokohe do t’ishte dukë nji ândërr, sod po âsht nji pȗnë e kryeme ; pse sod po ká nji Shqypní pernjimend të lirë e zojë m’vedi : Shqypní me Mbret të vetin, me Qeverí e Parlament të vedin e me nji ushtrí komtare….. edhè na sod presim ligjë e pare, e marrim e apim e lidhim besë e kontratë me kome tjera, si çdo tjeter shtet i lirë i ksaj bote. Kanë pasë krrokë dikurë – i ndjeftë Zoti – do zotní të mdhej atjè në Paris para Konferencës së Paqit, se s’ká Shqypní, se s’do të kishte kund Shqypní ; po, por sod ministrat e përfaqësuesit e atyne zotnive të mdhej në Tiranë, rrin tuj u kshillue shoq me shoq: jarebi, si do t’i dalim sod Naltmadhnís së Tij, Mbretit të Shqyptarve para…. E vërtetë se sod me sod Shqypnija âsht në grat per rruga, ura e rregullime ujnash, se ktȗ s’ká fabrika, avullore, udha të hekurta, etj….. Me kohë, me kujdes e me pȗnë të padáme Shqypnija, neper lirí e pamvarsí të veten, ká me perparue – do të përparojë.[4]
Kjo tabllo tregon, jo vetëm objektivitetin e lëvdueshëm të vëzhguesit e vlerësuesit të gjendjes pa pasionin e dikurshëm të pjesëmarrësit në politikë, por edhe kënaqësinë e ligjëshme të një qytetari që ka punuar me të gjithë fuqitë e tij të shpirtit, të mëndjes e të trupit, për të sendërtuar ëndrrën e “pamundur”, për të projektuar e hedhur themelet e një ngrehine, së cilës dikur pak kush i besonte. “Fillimi është gjysma e punës” thotë një proverb i yni. Fillimi qe tepër i vështirë, mes mosbesimit të gjithanshëm, intrigave dhe armiqësive të fqinjëve e përkrahësve të tyre të mëdhenj, tabuve mendësore të shqiptarëve, një lufte botërore, interesave të kastave e të individëve, padijes së një populli, mungesës së shkollave në gjuhën shqipe etj, etj. Intelektuali largpamës, të cilin e ka shqetësuar gjithmonë e ardhmja e popullit të tij, të cilin e njeh mirë, mundohet të thellohet edhe një herë në një argument, që e ka trajtuar gjërësisht edhe më herët : a kanë filluar të vetëdijësohen kombëtarisht shqiptarët për detyrat e tyre vetiake e të përgjithëshme?
Përgjigjen duhej t’a merrte nga marrëdhëniet e ndërsiellta mes qytetarëve të Shqipërisë së rilindur. Mjerisht, në këtë drejtim, dasitë krahinore, fetare e mendësore ishin ende shumë të fuqishme e pengonin krijimin e asaj bashkëqënieje që do t’i kthente pjestarët e një populli, që flasin të njëjtën gjuhë, në një bashkësi të ngjeshur njerëzish që kanë “tagre, detyrë e interesa të përbashkëta” siç e huazon përkufizimin poeti kombëtar nga oratori i madh i lashtësisë romake, Ciceroni. “Prej ktyne fjalve merret vesht, se per me kênë Shqypnija shtet pernjimend i pamvarshëm edhè me u mbajtë mkâmë si shtet e me perparue, nuk asht qi shqyptari të jét shqyptár vetëm me fis – me trup ; por duhet qi të jét shqyptár me shpírt: asi shqyptari, qi të përbâjë komin e jo vetëm popullin”[5]. Kështu e sqaronte me shumë saktësi konceptin e kombit të cilin e shtjellonte në të gjithë përbërësit e tij. Duhej farkëtuar “shpirti shqiptar”, duhej që “Shqiptaria” e Pashko Vasës të mos mbetej një ide abstrakte për përdorim propagandistik, por të hynte në thellësi të qënies së secilit. Për t’i a arritur kësaj, që do t’ishte themeli i qëndrueshëm i godinës shqiptare, duhej që pjestarët e bashkësisë shqipfolëse të dilnin nga lëvozhga e trashëgimisë historike të dëmshme, që i ka mbajtur të veçuar nga njëri tjetri ; duhej që ata të kuptonin se ndryshimet në besimet fetare nuk duhej të përbënin një ledh që t’i mbante të ndarë, por një larmi, e cila kthehet në një vlerë të shtuar në funksion të bashkësisë së idealeve dhe interesave ; duhej të kuptonin se dëmet apo dobitë që kishin patur në të shkuarën e gjatë perandorake, si pasojë e atyre besimeve, tashmë i përkisnin së kaluarës së pakthyeshme, se tani e tutje nuk do të quheshin më “turq” e “halldupë”, por qytetarë të barabartë të Shqipërisë arbërore; duhej të zgjeronin rrezen e shikimit përtej atij realiteti të ngushtë, në të cilin kishin jetuar deri njëzet vjet më parë. Kur të vërejnë e të binden shqiptarët se tashmë kanë një Atdhe të tyre, një Shtet që do të kujdeset për të gjithë njësoj, që do t’i japë mundësi secilit të bëjë jetën e tij simbas aftësive e përkushtimit vetiak, ata do të fillojnë të interesohen për mbarëvajtjen e atij Shteti, që do të jetë edhe begatia e tyre, atëherë do të fillojnë t’a duan atë e të ndjehen pjesë e tij. Për të korrur frutet e kësaj peme, të mbjellë vetëm njëzet vjet më parë, duhet një punë e madhe e një kohë e gjatë, një politikë e ndritur nga ana e klasës politike, për të ulur skajshmërisht dallimet mes njerëzvet, të çdo forme qofshin, fetare, krahinore, pasurore, për të nxitur shfaqjen e meritave dhe aftësive vetiake, që shkojnë në dobi të shoqërisë, duhet një shkollë e një klasë intelektuale, që t’a kenë si synim të parë edukimin e fëmijëve e të rinjve me idenë e atdheut të përbashkët e të dashurisë ndaj tij.
A do t’arrihet kjo domosdoshmëri e jetës kombëtare, a do të bëhen shqiptarët qytetarë të denjë e besnikë të Vendit të tyre ? Poeti kombëtar është skeptik për kohën në të cilën jeton : “Tash, me nji ksi mentaliteti në popull tonë jo vetëm se – për me folë pergjithsisht – s’mund të ket atdhedashní e ndërgjegje komtare ; por, shka asht ma zí, mêngon vetë parimi i sociabilitetit, pa të cilin as s’mund të kuptohet nji shtet civil mí shekull…. Mas mendimit të shkruesit të ktij artikulli, pra sod me sod ká Shqypní, por shqyptarë të vërtetë ká pak e aspak.”
Por megjithatë ai është i vendosur : “na do t’i përbâjmë kta shqyptárë të vërtetë. E shî në ket punë ká me u dukë mâ s’miri fuqija e zotsija e jonë, po kje se prej nji populli kaq eterogjen e të trazuem psikologjikisht, mrrîjn me përbâ nji kom t’unjisuem e të zonë me mbajtë mkâmë e me bâ qi të përparojë e të lulëzojë nji shtet civil…”[6]
Ishte bejlegu i shekullit për Shqipërinë, lufta për mbijetesën e saj mes kombeve të qytetëruara. Ishte një sfidë së pari për inteligjencën dhe për klasën drejtuese, por edhe për secilin qytetar të Shqipërisë. Kërkonte një zotim të përgjithshëm, një përpjekje të përbashkët të gjithë shqiptarëve të ditur, duhej që të vozitnin të gjithë në një drejtim, por klasa drejtuese, e ndarë në zogiste dhe kundër zogiste nuk bashkërendonte veprimet. Megjithatë projekti i pa shpallur zyrtarisht shkonte përpara, në sajë të intelektualëve të rinj, por edhe të atyre institucioneve shekullore atdhetare, siç ishte Kisha katolike. Në ballë të saj ishte Atë Gjergji, i cili, megjithë luhatjet që pësonte nga realiteti i zymtë, në dukje i pashpresë, nuk ishte mosbesues për t’ardhmen. Në thellësi të shpirtit ai shihte një rreze drite në tunelin e gjatë e t’errët të rrugës së Shqipërisë. Ajo dritë buronte nga besimi tek bashkatdhetarët e tij malsorë, virtuteve të të cilëve u kishte kushtuar veprën më madhështore të pendës së tij, “Lahutën e Malsisë”. Ai kthehet përsëri tek ta, tek forca e tyre e karakterit, tek virtutet e racës, që përbëjnë më shumë se një shpresë, një siguri : “Pse atje ka burrní, fisnikí, bujarí: ka besë, ka karakter kombtar të paprishun; ka…. moral të shndoshtë.” Ky i fundit ishte themeli mbi të cilin duhej të ngrihej Shqipëria e qytetëruar, bashkëkohore, evropiane, morali i thjeshtë, i trashëguar, i pastër, ai që i ka siguruar mbijetesën në furtunat e shekujve.
Me pak penelata u mundova të jap një tabllo të idesë së Atë Gjergj Fishtës për Atdheun e tij. Është një tabllo shumë e cunguar, sepse publicistika e tij është shumë e gjërë e për t’a trajtuar e komentuar duhen vëllime të tëra. Ideja e tij sot mund të ballafaqohet me realitetin shqiptar të pothuaj një shekulli më vonë. Në këtë shekull Shqipëria ka kaluar tragjedinë e saj më të madhe, komunizmin, që ka përmbysur gjithë sistemin e vlerave të botës në të cilën jetoi e punoi gjeniu poliedrik i shqiptarëve, Atë Gjergj Fishta, së bashku me veprën e tij. Fatmirësisht, ai sistem i kaloi analeve të historisë, dhe emri i Fishtës gjeti përsëri vendin e merituar në altarin e kombit e të kulturës shqiptare, me një shkëlqim të ri, sepse koha, në shumë drejtime, vërtetoi largpamësinë e tij prej gjeniu, nxori në pah vlerat e paçmuara të veprës së tij madhore e të larmishme, lartësoi në nivelin e merituar figurën e tij të gjithanëshme të klerikut shembullor, publicistit, kritikut, dramaturgut, poetit kombëtar, sociologut, filozofit, diplomatit, mësuesit e, mbi të gjitha, të atdhetarit, të shqiptarit të madh, që mbetet për jetë një nga farët më të ndritshëm të kombit e të kulturës së tij.
Fund
[1] Gjergj Fishta: “Përndritje” Lajmëtari 2000 f. 112.
[2] M. Merlika Kruja – P. Margjokaj, Kuvend letrash me miqtë, vëll. IV, Omska 1, Tiranë 2014 f. 51.
[3] Gj. Fishta, Përndritje, vep. cit., f. 127.
[4] Gjergj Fishta: “Përndritje” Lajmëtari 2000 ff. 132-133.
[5] Gjergj Fishta: “Përndritje” Lajmëtari 2000 f. 134.
[6] Po aty, f. 139.