Ibrahim Rugova – Çështja e Kosovës

Intervistë e realizuar nga:
Marie-Françoise Allain
Xavier Galmiche

Parathenia: Ismail KADARE

Perktheu: Sefedin Krasniqi

KAPITULLI I PARË

“Në heshtje për shkak të kësaj dhune”

Vendndodhja gjatë punës

Jemi në një cep të qetë të Zvicrës, në Crans Montana, më 19 qershor 1993, për të biseduar me Ibrahim Rugovën për jetën e tij dhe situatën në Kosovë. Përballë nesh është ulur bashkëbiseduesi ynë dhe kjo prezencë është edhe më e fortë pasi, në krahasim me takimet tona të mëparshme, në Paris në mars 1991 dhe në Prishtinë në shkurt 1992, lufta në ish-Jugosllavi është shtrirë edhe në Bosnje dhe se laku po shtrëngohet edhe më shumë për Kosovën.

IBRAHIM RUGOVA – Për momentin më lejohet të flas… por është çështje kohe dhe vendi. Unë insistoj themi se jemi në Zvicër sepse, nën regjimin aktual, shumica e vëzhguesve dhe gazetarëve të huaj janë të ndaluar të hyjnë në Kosovë. Ky është një sulm i mëtejshëm ndaj lirive tona. Ne po privohemi nga mundësitë e fundit të mbetura për të dëshmuar. Por tani për tani, unë jam duke u lënë jashtë.

PYETJE – A thua se jeni të kërcënuar personalisht, të paktën në lirinë e lëvizjes apo të shprehjes, apo se situata, tashmë shumë kritike, po përkeqësohet edhe më tej në Kosovë?

RUGOVA – Ndoshta të dyja. Gjithçka mund të ndodhë. Të gjitha llojet e problemeve. Një herë, duke u kthyer nga një udhëtim jashtë vendit, jemi ndalur në rrugën Shkup-Prishtinë. Ata tentuan të na sulmojnë, të na vrasin, mua dhe shokët e mi. Ishte rreth orës nëntë të natës. Por ishim shumë të qetë dhe nuk i pranuam provokimet. Pyes veten se me çfarë “aksidenti” do të na eliminojnë, sepse janë shumë alergjikë ndaj Lidhjes Demokratike të Kosovës – ka autoritet të madh në popull. Por ne duhet të vazhdojmë. Këto janë gjëra që mbartin rreziqe. Gazetarët dhe diplomatët ndonjëherë më pyesin: “Pse je ende i lirë apo në këtë të ashtuquajtur liri? Unë shpjegoj: “Ndoshta falë këtij autoriteti që shpresoj të jetë pak ndërkombëtar dhe falë kësaj lëvizjeje jo të dhunshme që kemi krijuar. “Ndoshta edhe se po më mbajnë për në fund… për të provokuar më shumë shqiptarët, për t’i dhënë fund kësaj lëvizjeje, për të hapur një konflikt. Unë rrezikova. Por atje, në Kosovë, jam pa asnjë mbrojtje – si të tjerët. Mund të më eliminojnë kur të duan, në shtëpinë time apo gjetkë. Për më tepër, asnjë shqiptar nuk është i sigurt, as në shtëpinë e tij dhe as në rrugë. Edhe unë kontrollohem nga policia – kur shkoj nga shtëpia në zyrë. Kur kaloj kufirin maqedonas, ata më ndalojnë për një orë, dy orë… Unë ruaj qetësinë time. Kur të duan, më mundin… Nuk është punë e madhe për këtë regjim. Tani është edhe më e rrezikshme, për shkak të njësive paraushtarake që kanë ngritur atje.

Pyetje – Çfarë e karakterizon situatën aktuale në Kosovë?

RUGOVA – Një tension i fortë që, kam frikë, mund të çojë në një shpërthim. Bëhet shumë kritike. Që nga viti 1981, shqiptarët i janë nënshtruar ndjekjes penale dhe persekutimit të ashpër. Për tre vitet e fundit, ata kanë pësuar represion të vazhdueshëm: çdo ditë, dikush abuzohet, arrestohet, dënohet, vritet ose vdes nën tortura. Sistemi që ka zënë vend në Kosovë që nga suspendimi i autonomisë së saj në vitet 1989-1990 është padyshim një nga më shtrënguesit në Evropë. Realisht, ne jemi plotësisht të pushtuar, të dominuar nga minoriteti serb dhe pushtetarët e Beogradit.

Pyetje – E reduktuar, sipas fjalëve të Rexhep Qosjes, në statusin e “njerëzve të ndaluar”?

RUGOVA – E ndaluar – përveç fatit të mirë për veten tonë. Sepse ne, që nga ashpërsimi i represionit, kemi zbuluar në vetvete burime të tjera durimi, organizimi, të cilat përpiqemi me Lidhjen tonë t’i vëmë në veprim. Besoj se, në mënyrë paradoksale, ne kemi arritur atë që nuk mund ta kishim prej kohësh: një liri të brendshme. Ne e paguajmë shtrenjtë dhe është e pasigurt. Por në fakt jemi pa punë, pa kujdes mjekësor, pa banka, pa radio e televizion dhe pa asnjë pushtet de jure. Edhe policia lokale shqiptare, e cila numëronte vetëm 3000 burra, është shfuqizuar dhe rojet e burgut të Prishtinës janë serbë… Për tre vjet, 147,000 shqiptarë (nga 200,000 që kanë punuar) janë dëbuar me forcë nga vendet e punës së tyre, të institucioneve publike, ndërkohë që shkalla e papunësisë kishte arritur tashmë mbi 50% në vitin 1989. Mësimi në shkolla dhe në universitet është i ndaluar. Teatrot dhe kinematë janë mbyllur. Jeta sociale dhe kulturore është shkatërruar. A e dini se mund të shkoni në burg për një kasetë të thjeshtë të muzikës popullore që ju ka gjetur policia serbe gjatë një kontrolli? Se dikush mund të rrihet, torturohet, sepse ka bërë “v”-në e fitores? Se posedimi i disa barnave në kabinetin tuaj të mjekësisë personale mund t’ju sjellë gjashtëdhjetë ditë burg? Shqiptarët janë të përjashtuar nga të gjitha sferat e jetës. Në të gjitha nivelet. Mund të themi se ndaj tyre ka diskriminim total, për të mos folur për segregacion apo aparteid. Jeta ka vdekur këtu. I paralizuar. Ne përjetojmë efektet e terrorit masiv, të përditshëm. Në muajt e fundit, mijëra familje janë bastisur, qindra njerëz janë keqtrajtuar. Çdo ditë ata kthehen në shtëpi me pretekstin e kërkimit të armëve. Meqë nuk gjejnë dot, marrin thika kuzhine! Në vetëm pak muaj janë burgosur njëqind shqiptarë. Ata tani janë në pritje të dënimit në gjyqe të sajuara politike. Së fundmi, shtatë shqiptarë u vranë ose vdiqën nën tortura në komisariate. Përveç kësaj, policia serbe kërcënoi disa familje me dëbim. Sepse në Kosovë fronti i dhunës është i hapur. Në tre vjet, 300 mijë shqiptarë kanë emigruar në vendet e Evropës Perëndimore. Ky është “spastrim etnik” i heshtur. Situata rezulton edhe më e rrezikshme kur e di se, që nga viti 1990, policia, ushtria, grupet paramilitare dhe civilët e armatosur serbë bëjnë çfarë të duan dhe veprojnë pa u ndëshkuar totalisht (vetëm një polic serb, këto ditë, duhet të gjykohet për krimet e tij), ndërsa shqiptarët privohen nga institucionet dhe çarmatosen. Kështu jetojmë. Ne e durojmë këtë. Por është shumë e gjatë. Jua kisha thënë tashmë dhe e mbaj: është më e vështirë se një gjendje lufte.

Pyetje – Si është atëherë që kemi kaq pak jehonë se çfarë po ndodh në këtë moment në Kosovë dhe çfarë po durojnë njerëzit atje?

RUGOVA – Sepse, pikërisht, nuk është luftë – të paktën në kuptimin që ne e kuptojmë zakonisht. Politika e Beogradit për momentin nuk është më një politikë e prerjes së kokave të elitave, si në regjimin e mëparshëm, apo, si deri në vitet 1989-1990, një politikë dhune që flet emrin e saj. Është një politikë terrori. Kjo u mundëson atyre që në mënyrë diskrete t’i arrijnë qëllimet e tyre në Kosovë. Ata e dinë mirë, sidomos që nga lufta në Kroaci dhe Bosnje, se vetëm lufta dhe gjaku janë ende pak (aq pak…) të afta t’i flasin një Evrope ose një bote pothuajse të shurdhër. Pra, nuk ka arsye pse ky bilanc terrori të mos zgjasë, edhe nëse ne, me punë, e shtyjmë, me mjetet tona jo të dhunshme, në mënyrë që bashkësia ndërkombëtare të ndërgjegjësohet për situatën tonë dhe, mbi të gjitha, të pranojë të bëjë presion ndaj qeverisë në Beograd. Por unë e vendosa këtë bast – që në Francë do ta quanit “Pascalien” – për të besuar në institucionet ndërkombëtare dhe evropiane. Unë ende besoj në to…

Pyetje – Por edhe liderët serbë besojnë në to, sipas mënyrës së tyre, apo jo?

RUGOVA – Ndoshta presionet funksionojnë ndonjëherë. Për shembull, për tre vjet, për të mos kompromentuar veten shumë me Evropën dhe organizatat e të drejtave të njeriut, për të vazhduar punën e tyre, ata kanë përdorur metoda që i ngjajnë kamuflimit: kështu, në vend që t’i dënojnë shqiptarët me burgime shumë të rënda, shpesh dhjetë, pesëmbëdhjetë vjet, ndonjëherë deri në njëzet vjet (siç bënin në kohën e Titos dhe në vitet tetëdhjetë, ata i dënojnë me dënime më të lehta, “gjashtëdhjetë ditë” ose, fare thjesht, arrestojnë pa akuzë dhe vendosin në paraburgim administrativ, kështu që nuk mund të numërojmë as numrin e personave në burg, sepse çdo ditë arrestojnë më shumë, nga njëra anë, kjo i lejon ata të mos ngarkohen me gjykime tepër të dukshme, dhe nga ana tjetër, kështu mund të thonë: “Këtu nuk kemi më të burgosur politikë”. Është krijuar një sistem shumë i zgjuar dhe demagogjik. Por nesër ata ende mund të ndryshojnë metoda. Një shembull tjetër: me gjithë mbylljen e të përditshmes në gjuhën shqipe Rilindja (Rilindja) dhe mediave tjera, ata mbanin në televizion dyzet e pesë minuta buletine lajmesh në ditë, në gjuhën shqipe. Por këto ofrohen nga gazetarë serbë apo malazezë (madje edhe serbë që kanë jetuar në Shqipëri!) që lexojnë lajmet nga Beogradi… Deri vonë ata vazhduan të autorizojnë një numër të caktuar gazetash në gjuhën shqipe, por përmbajtja e tyre monitorohej, dhe shumica e tyre janë zhdukur, të mbytur nga problemet financiare dhe teknike (nuk kamë shumë letër, etj.). Por ata mund të thonë: për çfarë ankohen shqiptarët, ka liri dhe pluralizëm të shtypit në Kosovë!

Pyetje – Po shtypi serb?

RUGOVA– Edhe shtypi serb është i trullosur, i manipuluar, pra si prisni që ne ta dimë se çfarë po ndodh në Kosovë? Ne kemi përfituar nga ndihma e disa mediave të pavarura, si Studio B [TV Beograd], disa intervista në shtypin opozitar, si Vreme [Beograd], por kjo është një pikë në kovë… për lajmet që na kanë mbërritur. nga Kroacia (Radio Zagrebi transmetonte dhjetë minuta në shqip çdo mbrëmje deri vitin e kaluar), ose nga Shqipëria, ose nga pjesa tjetër e Evropës (ne Titujt e RFI), specialistë të ushtrisë serbo-malazeze përdorin një pajisje speciale për bllokimin e këtyre televizorëve dhe radiove. Ne jemi pothuajse plotësisht të izoluar për tre vjet.

Pyetje – A nuk ishit mirë më parë?

RUGOVA – Jo. Në Jugosllavi, ndryshe nga vendet e tjera të Evropës Lindore, ne gjithmonë kishim liri relative të lëvizjes. Por duhet theksuar se aeroporti gjysmë civil, gjysmëushtarak, i cili është shtatëmbëdhjetë kilometra larg Prishtinës, është mbyllur tash e dhjetë vjet. Ata duan të ndërpresin të gjithë trafikun, të gjitha lidhjet. Ata duan t’i presin shqiptarët nga bota. Dhe në kufij ata kontrollojnë në mënyrë jo të duhur, vjedhin, plaçkisin pa u ndëshkuar. Po, kufiri ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës, nën Enver Hoxhën, ishte më i keq se më i keqi i perdeve të hekurta – kufomat e shqiptarëve që tentonin të iknin nga Shqipëria kalben për ditë të tëra pa i kërkuar njeri – por sot edhe ky kufi ruhet shumë mirë dhe i mbyllur. Kjo ka shumë pasoja dhe do të thotë veçanërisht se kufijtë e Kosovës janë të mbyllur për furnizim dhe tregti. Çdo ditë, edhe tani, vrasin njerëz që duan ta kalojnë atë. Kufiri i ri i Maqedonisë është gjithashtu shumë i rrezikshëm dhe i ruajtur mirë nga serbët. Dhe prej disa kohësh Maqedonia kërkon pasaporta për shqiptarët. Jemi në fund të botës dhe bota nuk mund të vijë më tek ne.

Pyetje – A do të ishit në fakt pothuajse tërësisht të burgosur brenda vendit tuaj?

RUGOVA – Po, siç thonë njerëzit, është “burg i madh” apo “kamp”. Një popull i tërë në Kosovë…

Pyetje – Çfarë dobie mund të kenë vëzhguesit e KSBE-së, numri i të cilëve është rritur nga tre në dhjetë këtë vit?

RUGOVA – Është gjithmonë një mbrojtje. Por kjo nuk ndihmon shumë sepse nuk ka staf të mjaftueshëm. Dhe serbët nuk e shohin mirë praninë e tyre në Kosovë. Ata gjithashtu refuzuan të lejojnë Tadeusz Mazowiecki, raportuesin special të OKB-së, të instalojë personel në ish-Jugosllavi. Ju gjithashtu e dini atë se ndihma humanitare ndërkombëtare nuk po kalon. Tashmë në nëntor 1990, ata i kishin premtuar Francës dhe Bernard Kouchner-it që t’i linin Mjekët pa Kufij të hynin. Mbërriti pak drogë dhe ekipi u shpall i padëshirueshëm dhe iu dha njëzet e katër orë për t’u larguar nga Jugosllavia. Kjo është shumë e rrezikshme për misionet humanitare. Çdo ditë kërkojmë që të lejohet ndihma, por ata nuk e lejojnë. Ata nuk lejojnë asgjë. Bilanci u përpoq. Kanë hyrë një herë dhe janë kërcënuar. Herën e dytë, në prill 1993, dy anëtarë të organizatës u burgosën për dy javë, pa e ditur se kur do të liroheshin ata. Në përpjekjen e fundit të Equilibre, ngarkesa duhej të qëndronte në Shkup. Asnjë ndihmë juridike nuk mund të hyjë në Kosovë. Shoqata Nënë Tereza, selia e së cilës është në Prishtinë9, ka arritur, në mënyrë klandestine, të shpërndajë produkte të caktuara. Por kjo është e gjitha.

Pyetje – Si arrini të mbijetoni, meqë jeni pothuajse të gjithë të papunë?

MINISTRI – Diaspora arrin të na dërgojë ndihma. Nuk është një diasporë politike, si ajo që emigroi në Shtetet e Bashkuara, Francë apo Angli pas Luftës së Dytë Botërore dhe që përbëhej nga grupe elitiste që nuk emigruan dhe ishin shumë të suksesshëm në biznes. Sot diaspora përbëhet më shumë nga punëtorë që ndihmojnë familjet e tyre, dhe na mbështesin financiarisht – edhe politikisht…

Pyetje – Kemi dëgjuar për një lloj takse solidariteti prej 3% mbi të ardhurat, që ju kërkoni të paguani…

RUGOVA – Është propozim, jo detyrim. Por është më mirë që të gjithë të japin 2%, 1%, sesa disa shumë dhe disa pak.

Pyetje – Sa përqind e shqiptarëve të diasporës kontribuojnë në këtë mënyrë?

A – Shumë. Është e vështirë të përcaktohet shifra e saktë, por ata kanë fatura të dhëna nga zyrat tona humanitare në Zvicër dhe Gjermani, si dhe bono nga qeveria jonë dhe Lidhja Demokratike. Shpresojmë të krijojmë një kulturë solidariteti.

Pyetje – Nuk ka dyshim se ka shumë vende të tjera në botë që mbahen kështu nga diaspora e tyre, por a nuk është ky lloj sistemi i perfuzionit artificial dhe mbi të gjitha i pasigurt?

RUGOVA – Është për shkak të urgjencës. Për domosdoshmërinë. Për të ardhmen nuk mund të thuhet asgjë. Por nuk mendoj se ka shumë vende të tilla. Përveç kësaj, ne kemi disa lloje solidariteti që manifestohen. Përveç kësaj takse, nëse për shembull 30 mijë shqiptarë punojnë në Gjermani kjo do të thotë se 30 mijë familje në Kosovë marrin ndihmë. Dhe familjet ndihmojnë familjet. Na pyesin: “Cila familje nuk ka mjete jetese? dhe dërgojnë para, edhe nëse nuk njihen. Madje do të thosha se po e mbajmë gjithnjë e më mirë. Ne po dëshmojmë se jemi të aftë të jetojmë të pavarur nga rajonet e tjera të ish-Jugosllavisë. Se kemi edhe një lloj pavarësie ekonomike de fakto.

Pyetje – Na lejoni të ndërpritemi për të cituar edhe një herë Rexhep Qosjen, për të ciloin thuhet sot se është më shumë opozitar juaj. Ai paraqet një pasqyrë shumë alarmante të situatës në Kosovë. Ai thotë: “Në Kosovë ndodhin gjëra që nuk ndodhin askund në botë: 200,000 serbë e kanë në dorë të gjithë pushtetin, gjithë pasurinë e Kosovës, kanë gjithçka. Shqiptarët kanë vetëm ajrin, që nuk iu mirret dot. Gratë tona nuk mund të lindin në spital, fëmijët tanë nuk mund të shkojnë në shkollë, studentët në universitet. Akademia e Arteve dhe Shkencave është e mbyllur, institucionet tona shkencore nuk punojnë, profesorët tanë të universitetit, dekanët dhe studiuesit shkencorë punojnë jashtë vendit si punëtorë që të dërgojnë para që të tjerët të mbijetojnë. Një brez i tërë tetëmbëdhjetë, nëntëmbëdhjetë, njëzet vjetësh ikën për të mos i shërbyer ushtrisë serbe. Me gjithë këtë presion, këtë gjendje të paprecedentë në botë, në Kosovë, shqiptarët heshtin para stuhisë. Cilin vizion duhet të kemi parasysh, tuajin, gati tepër modest, apo të zotit Qosja?

RUGOVA – Të dy vizionet bashkohen, e shihni. Dhe në lidhje me referencën tuaj për opozitën, më duhet t’ju them se kur më pyesin: “Kush do të të zëvendësonte nëse do të zhdukeshe? Unë përgjigjem: “Në qëndresë ka edhe të tjerë përveç meje, Demaçi, Qosja, Ismajli, Bukoshi, të tjerë ende më shumë. Disa janë pjesë e organizatës sonë, disa jo. Por ne jemi dakord. Ne e kuptojmë njëri-tjetrin. Veç se dua të mbaj pak shpresë dhe të shtyjë, të shtyjë, që shqiptarët të rezistojnë, me këtë rrugë të padhunës që kemi zgjedhur për momentin, edhe nëse një ditë politika jonë duhet të bëhet ndoshta pak më agresive.

Pyetje – Kosova është një nga rajonet tradicionalisht më të varfra të ish-Jugosllavisë dhe, për më tepër, “komunizmi i luftës” i krijuar nga Slobodan Milošević, për të përdorur shprehjen e shkrimtarit serb Vidosav Stevanović, aktualisht po e pushton vendin dhe po e shkatërron atë. Edhe nëse Kosova, falë solidaritetit, paradoksalisht duket se doli nga kjo sprovë më mirë se Serbia, në Prishtinë apo në qytete të tjera njerëzit që takojmë duket se i frikësohen urisë: pa rroga, pa mjete, pa ilaçe, kufizime të panumërta.

Rugova : – Po. Solidariteti është i madh, por nuk mjafton. Vetëm në minierat e Trepçës janë 10.000 punëtorë krejtësisht të varfër, industritë pothuajse janë shkatërruar dhe serbët kanë sulmuar bizneset e vogla që i detyrojnë t’i mbyllin njëri pas tjetrit. Madje, pamë një fëmijë të çuar në komisariat dhe të rrahur rëndë sepse dyshohej se shiste cigare në tregun e zi. Situata ekonomike është shumë shqetësuese. Ne po ndjejmë efektet e sanksioneve serbe dhe sanksioneve ndërkombëtare ndaj Serbisë. (Megjithatë, kërkoj që kjo e fundit të ruhet.) Përsa i përket neve në Kosovë, unë insistoj dhe them: të mos lihet asnjë shqiptar të vdesë nga uria, sepse me këtë solidaritet që kemi mes vete, mund t’i japim të gjithëve. Hamë për të mbijetuar. Këtë mund ta ofroj tani. Të tjera asgjë, nuk mundem: punë, arsim 100% të garantuar, siguri, nuk mundem, sepse nuk kemi siguri as kolektive as individuale. E kuptoj që njerëzit tanë po largohen nga Kosova. Në vitin 1991 dhe 1992 u larguan 20 mijë nxënës të shkollave të mesme, sepse shkollat paralele nuk funksiononin ende. Por unë nuk jap udhëzime. Vetëm këshilla, si president. Sepse njerëzve duhet t’u ofrohet diçka në këmbim… Të rinjtë largohen nga vendi për shkak të shërbimit ushtarak. Për ta kërkoj azil të përkohshëm nga të gjitha vendet e Europës. Për të tjerët, nuk e bëj. E dini, ka edhe njerëz që kanë frikë nga dhuna. Është normale. Por ne bëjmë shumë telefonata, sepse për ne është shumë e trishtueshme, është tragjike të largohesh nga vendi. Dhe bota qëndron në heshtje karshi kësaj dhune.

***

1 Ibrahim Rugova, i cili do të shkonte në Francë më 4, 5 dhe 6 nëntor 1993 me ftesë të z. Alain Juppé, ministër i Punëve të Jashtme, nuk mundi të merrte vizën me kohë. Prandaj, udhëtimi i tij u anulua dhe u shty për një datë të mëvonshme. Erdhi në dhjetor 1993.

2 Rexhep Qosja, i lindur më 1936, shkrimtar, akademik, autor i Njerëz të ndaluar dhe shumë vepra të tjera (përfshirë edhe Vdekja më vjen nga këta sy, shih bibliografinë). Një nga personalitetet më të forta në Kosovë që, siç thuhet, do të joshej nga zgjidhje më radikale se Ibrahim Rugova. Serbia nuk i dha atij vizë daljeje për të prezantuar librin e tij të fundit gjatë tijbotuar në Francë në fillim të vitit 1994.

3 Në dhjetor 1993, Ibrahim Rugova saktësoi: “Njerëzit filluan të largoheshin masivisht nga vendi: ishin të papunë, pa të drejta sociale. Rreth 250,000 janë larguar në tre vjet. Nuk kemi shifra të sakta. Shoqëria për Popujt e Kërcënuar [Gesellschaft für bedrohte Völker] flet për 200,000 largime. Sipas vlerësimeve të fundit të LDK-së (dhjetor 1993), shifrat për eksodin që nga viti 1989-1990 janë korrigjuar në rënie: 250,000 njerëz, dhe jo 300,000 do të ishin larguar nga vendi. Që nga viti 1981, nga 300,000 deri në 350,000 shqiptarë janë larguar nga Kosova.

4 Shihni Raportet e Helsinki Watch, 1990-1992, mbi Kosovën, f. 16, 17, 18, si dhe raportet e ofruara nga Komiteti për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, raporti i Amnesty International (dokument i jashtëm, shtator 1993), etj. (Referencat gjenden në bibliografi.)

5 Në një komunikatë për shtyp të datës 5 gusht 1993, Ibrahim Rugova megjithatë vë gishtin mbi ndryshimin e taktikës së Beogradit: “Nga fillimi i gushtit e deri më sot, 96 shqiptarë janë burgosur dhe janë në pritje. dënimi në gjyqe politike. Në nëntor 1993 do të gjykohen 19 shqiptarë për “kryengritje të armatosur”.

6 SipasDokumentet e dërguara nga Ministria e Informacionit e Republikës Federative të Serbisë dhe Malit të Zi të datës 17 qershor 1991, ekzistonin ende 24 tituj gazetash dhe periodike në gjuhën shqipe. Në fund të vitit 1993, zyrtarisht ishin vetëm 2: Bujku (Bujku) dhe Zëri (Zëri).

7 Vëzhguesve të KSBE-së iu desh t’i jepnin fund misionit të tyre në korrik 1993. Shih apelin e Amnesty International (dokument i jashtëm, shtator 1993, shih bibliografinë) për krijimin urgjent të “një strukture të mbikëqyrjes ndërkombëtare në Jugosllavi, kryesisht për shkak të paqëndrueshmërisë të situatës në Kosovë”. Shih gjithashtu ankesën e Amnesty-së të 12 tetorit 1993, e cilanënvizon faktin se shtetasit shqiptarë të Kosovës janë arrestuar dhe keqtrajtuar thjesht për shkak të kontaktit me vëzhguesit e KSBE-së.

8 Sipas anëtarëve të kësaj shoqate, dy personat e arrestuar, një burrë dhe një grua, të cilët erdhën në Kosovë me mision kërkimi, ishin burgosur në vende të ndryshme. Burri do t’i kishte rruar kokën…

9 Shoqata Nënë Tereza u krijua në fund të vitit 1989 nga një duzinë intelektualësh. Ajo është jokonfesionale. Shih raportin MAN (Lëvizja për një alternativë jo të dhunshme), gusht 1993 (shih bibliografinë).

10 Sipas zyrtarëve shqiptarë tëLDK, rreth 350,000 shqiptarë të Kosovës besohet se janë të ndarë mes Evropës dhe Shteteve të Bashkuara. Do të ishin rreth 100,000 në Gjermani, 120,000 në Zvicër (“Zvicra është një Kosovë e vogël”, thotë Ibrahim Rugova), 40,000 në Belgjikë, 20,000 në Austri, 60,000 në të gjitha vendet skandinave dhe rreth 5 000 në Francë. Një pjesë e konsiderueshme e tyre – ndoshta gjysma – do të jetonin në një situatë të parregullt ose do të ishin punëtorë të përkohshëm. Sot, siç konfirmoi Ibrahim Rugova kur erdhi në Paris në dhjetor të vitit 1993, “spastrimi etnik i heshtur vazhdon, por më pak i shpejtë, sepse shumë vende evropiane, si Gjermania,vendet skandinave, Zvicra, vendosin viza. Por ka ende njerëz që largohen për shkak të këtyre akteve të represionit”.

11 Intervistë në Paris, nëntor 1991.

12 Adem Demaçi, i lindur më 1936, është një nga shkrimtarët më të njohur të Kosovës (me, ndër të tjera, Serpents de Sang). Nga viti 1959 deri në vitin 1990, ai kaloi njëzet e shtatë vjet e gjysmë në burg për krime të mendimit. Kryetar i Këshillit për të Drejtat e Njeriut në Prishtinë, ka marrë çmimin Saharov në vitin 1991. Rexhep Ismajli, i lindur më 1947, është gjuhëtar i njohur. Ai bëri disa udhëtime studimore në Francë dhe botoi disa vepra: ndër të tjera Shumsia e tekstit (LaShumësia e tekstit). Përkthyes i Gilles Martinet, Descartes, Prévert, Todorov, anëtar i kryesisë së Lidhjes Demokratike, ish i burgosur politik, është një nga ata shumë të afërt me Ibrahim Rugovën. Bujar Bukoshi, i lindur më 1947, është profesor në Fakultetin e Mjekësisë në Prishtinë. Ai është një nga themeluesit e LDK-së dhe aktualisht është Kryeministër i Republikës së Kosovës. Në mërgim në Shtutgart.

13 Për këtë temë, konsultoni librin Les Albanians en Jugoslavia të Michel Roux (shih bibliografinë).

Intervistë e 14 prillit 1993 me Vidosav Stevanović me rastin e botimit të romanit të tij Snow and the Dogs (shih bibliografinë).

15 Sipas regjisorit dhe poetit Azem Shkreli (intervistë në Paris në qershor 1991), një e treta e popullsisë tashmë mbijetonte vetëm falë ndihmës së diasporës. Sipas raportit të Këshillit për të Drejtat e Njeriut të Prishtinës, të datës 25 qershor 1993, “120 mijë familje shqiptare të Kosovës sot nuk kanë mjete për ekzistencë, që do të thotë se gati 1 milion shqiptarë janë të ekspozuar ndaj urisë.

16 Ibrahim Rugova do të thoshte pak më vonë: “Kosova është shumë e pasur. E kam fjalën për minierat. Ne kemi rezerva të mëdha të qymyrit, termocentralet. Trepça është miniera e parë e plumbit në Evropë. E treta në botë. Prandaj ka probleme. Është pak nga tragjedia jonë, si në Afrikën e Jugut…”

17 Cf. Bujku, 4 prill 1991, cituar nga Amnesty International, dok. i jashtëm, qershor 1992.

18 65,000 rekrutët shqiptarë besohet se janë në arrati. (burimi: LDK); 60.000 sipas Helsinki Watch në nëntor 1993. Ibrahim Rugova shtoi në dhjetor 1993: “Në të njëjtën kohë të rinjtë po largohen, siç ju thashë, sepse mobilizohen me forcë në ushtrinë serbe dhe dërgohen në front, fillimisht në Kroaci. dhe tani në Bosnje. Ka pasur më parëshumë raste të “vetëvrasjeve” misterioze midis rekrutëve të rinj shqiptarë, midis viteve 1981 dhe 1989, më shumë se dyzet raste dhe rreth 200 zhdukje. Shifra të konfirmuara nga organizatat e të drejtave të njeriut në Kosovë si dhe nga LDK-ja (ata raportuan 43 deri në 47 të vdekur dhe 200 të zhdukur). Ushtria serbo-malazeze zyrtarisht përbëhet nga 14% shqiptarë.