Dëshmonte Fadil Tolaj, në intervistën e tij ekskluzive, me rastin e njëvjetorit të vrasjes së kolonel Tahir Zemës, bashkë me të birin e tij Enisin dhe kushëririn Hasanin. Në këtë intervistë, ka folur edhe për figurën e heroit Salih Çekaj,bashkëluftëtar i të cilit ka qenë, dhe për lidhjet e tij dhe të kolonel Zemajt me të. Detajisht ka folur edhe për organizimet e para ushtarake që janë bërë në Rrafshin e Dukagjinit, dhe më gjerë. Fadil Tolaj flet edhe për peripecitë që ka pasur familja e tij, kur ky ndiqej nga policia serbe, për shkak se ishte inkuadruar në grupin e komandant Salih Çekajt. Ndër të tjera, ka shfaqur edhe opinionin e tij për atë organizim ushtarak, për përplasjet mes grupit të Salih Çekut dhe të Xhavit Halitit me shokë, për shkaqet e krimit pas përfundimit të luftës etj…
3 janar 2004 / TN
Biseduan : Sefedin KRASNIQI dhe Nazmi LUKAJ
PYETJE : Zotëri Fadil, si bashkëveprimtar i Salih Çekajt, pastaj dhëndërr i kolonel Tahir Zemajt, duke qenë afër tyre, sigurisht keni shumë gjëra për të thënë që lexuesit është me interes t’i dinë. Do të fillonim së pari me kontaktet që ke pasur me Salih Çekajn. Na trego kur jeni njohur me të?
Fadil Tolaj: Salih Çekajn e kam njohur qysh në moshën e re. Ka qenë tezak i kushërinjve të mi. Meqenëse, Salihu ka qenë disa gjenerata më i vjetër se unë, në rininë e hershme nuk kemi pasur ndonjë raport a bashkëpunim të veçantë. Kontaktet tona kanë qenë sponante, dhe kanë filluar të shpeshtohen, pasi Salihu e kreu Fakultetin Juridik dhe filloi të punojë gjkatës në Gjykatën Komunale të Deçanit. Për punën e tij korrekte, të ndershme dhe profesionale ai u avansua në instancat më të larta në komunën e Deçanit. Përkundër pozitës hierakikte që kishte në komunë, ai nuk pranonte që pas orarit të punës të shetitej me veturën zyrtare për t’u bërë argat i fshehtë i dreqit. Ka pasur raste që ty-tre herë në muaj ishte mysafir në Pobergjë te tezakët e vet, e këta i kisha kushërinj. Në të shumtën e herave kam qenë edhe unë i pranishëm në ndeja dhe biseda të ndryshme.
Për të folur për jetën, e sidomos për veprimtarinë e pasur kombëtare të Salih Çekut, nuk është fare lehtë. Jam krenar dhe i lumtur që kam pasur rastin ta njoh. Në biseda ka qenë modest, por me vizione të qarta dhe intelektual që i duhej kombit të robëruar. Salihu, me një fjalë, ka qenë figurë komplekse dhe komplete, sepse ka qenë intelektual i mirëfilltë, ka qenë trim dhe atdhetar i devotshëm. Mu për këtë, e them me përgjegjësi, se na takon të flasim për veprën e tij jo vetëm neve si bashkëkombës, bashkveprimtarë dhe bashkëluftëtarë, por e kanë obligim moral dhe kombëtar edhe institucionet më të larta të Kosovës. Në veçanti, për hir të së vërtetës dhe titullit që mbajnë, duhet të flasin historianët, kur t’i shkruajnë faqet e reja të historisë së re të Kosovës. Salih Çekaj, me meritë, domosdoshmërisht duhet të jetë kyç dhe në ballin e rreshtit të gjatë të të gjithë atyre që me vite punuan dhe vepruan për çlirimin e Kosovës. Sot, shumë nga ky rresht i gjatë nuk janë më në mesin tonë. Ata u flijuan në fushën e nderit për lirinë e Kosovës. Salih Çekaj, edhe në rreshtin e dëshmorëve, është në mesin e të parëve. Gjeneratat e reja, në Historinë e Re të Kosovës, duhet të mësojnë për veprimtarinë kombëtare njëzetvjeçare të Salih Çekajt, i cili punoi me aq përkushtim për çlirimin e saj, derisa ra heroikisht në « Betejen e famshme të Koshares ».
PYETJE : Odat e Kosovës kanë qenë njëlloj institucioni, ku është folur për gjëra që ishin të ndaluara në sistemin shkollor. Ato kanë shërbyer edhe si vende për fjalime gjysmë publike, sidomos në Dukagjin. A ke pasur rastin ta dëgjosh Salihun në bidesa të këtilla ?
Fadil Tolaj: Në ndeja a takime të rastit në oda të burrave, nga Salihu gjithnjë kam dëgjuar dhe kam mësuar gjëra të mençura. Përmbajtja e tyre ka qenë e njëjtë sikur në organizime të ndryshme në vende publike. Ai ka shprehur gjithkund brengën për fatin e Kosovës, për vuajtjet e popullit shqiptar etj. Fliste me pietet për të gjithë veprimtarët, patriotët dhe luftëtarët e kombit që ishin flijuar për çështjen kombëtare. Gjithnjë fliste që edhe gjenerata jonë e ka për detyrë të paguajë çfarëdo çmimi të lartë, për të vazhduar rrugën e atyre që kishin lagur tokën me gjak për çlirim nga thundra serbe. Jo rastësisht e thashë më herët se Salihu ishte vizionar, sepse shumë heret pati filluar ta përgatisë terrenin, duke kërkuar njerëzit që në momentin e caktuar do t’i gjindeshin afër për detyra kombëtare. Ajo që duhet vlerësuar shumë te Salihu, është fakti që ai në kërkimin e këtyre njerëzve, nuk bazohej vetëm në lidhjet familjare. Më së shumti e çmonte trimërinë e njerëzve dhe vendosmërinë e tyre për sakrificë.
Në këtë vazhdë, e di që ka pasur edhe te unë besim të madh. Sigurisht përcaktuese ka qenë edhe e kaluara e pastër e familjes sime; si nga ana e babës dhe nga ana e nënës. Ky besim mund të them se ishte reciprok. I kam besuar dhe kam pasur respekt aq të madh për të, që edhe sot e ruaj me fanatizëm. Serioziteti, puna e palodhshme profesionale dhe e ndershme e tij bëri që Salihu gjatë viteve 1987, 1988, 89 dhe 1990 të jetë njëri prej udhëhqësve dhe funksionarëve më me atutoritet në komunën e Deçanit, dhe më lart. Në këtë kohë, siç dihet, në Kosovë filloi të zbatohet politika çfarosëse kundër shqiptarëve, politikë kjo e përpiluar më herët nga qeveritë e Serbiësë së garashaninëve e qubrilloviqëve. Pikërisht në vitin 1987, me ardhjen me dhunë të Millosheviqit në Kryesinë e Serbisë, kryekrimineli i Ballkanit filloi zbatimin e memorandumeve famëkëqija, të përpiluara më herët, që parashihnin zbrazjen e Kosovës nga substanca kombëtare shqiptare. Dihet se filloi me propagandën antishqiptare, më vonë me ndyshimet kushtetuese, ku u bë abrogimi i Autonomisë së Kosovës. Përkundër dhunës që vazhdoi të ushtrohet kundër shqiptarëve, shpesh me intenzitet shumë të shtuar, ne shqiptarët e Kosovës ia arritëm të qëndrojmë stoikisht në mënyra të ndryshme, duke mos u gjunjëzuar.
PYETJE : Ku gjendej Salih Çekaj në atë kohë, dhe ku ishte i rreshtuar?
Fadil Tolaj: Ato vite, Salih Çekaj e gjetën në një vend të lartë udhëheqës dhe me përgjegjësi të madhe në komunën e Deçanit. Ishte kryetar komiteti, dhe ky funksion duket të ketë qenë sfida dhe sprova më e madhe për të. Përkundër funksionit që kishte, Salih Çekaj ishte funksionari i parë në Kosovë që u rreshtua në krahun e popullit dhe u solidarizua me kërkesat e tij. Ai s’u mashtrua as nga karriera politike, si u mashtruan disa, as nuk i pati parasysh pasojat që do t’i përjetonte më vonë për kundërvëniet që ia bëri aparatit të diktaturës serbo-komuniste të asaj kohe. Në nëntorin e viti 1988, kur minatorët e Trepçës filluan marshimin e tyre drejt Prishtinës me kërkesën që të mos ndodhin ndryshimet kushtetuese, më kujtohet që si punëtor në Fabrikën e Mobilieve në Deçan, u organizuam me shpejtësi të madhe dhe u nisëm këmbë për Prishtinë. Donim t’iu bashkëngjiteshim minatorëve të Trepçes. Në dalje të Deçanit, në rrugën kryesore, kishte dalë Salih Çekaj. Nuk kishte dalë për të na penguar, siç kishin bërë të tjerët para tij, por për të na inkurajuar të shkonim sa më shumë për Prishtinë.
Gjithashtu, nëpërmes punëtorëve që ua kishte besën më shumë, na dërgonte këshilla për vigjilencë dhe kërkonte që situatën ta mbanim në dorë. Kishte mundësi që në rreshtat tonë të infiltroheshin pjestarë të UDB-së, për ta degjeneruar protestën gjithëpopullore. Gjatë rrugës, na u bashkëngjit Peja, dhe më se gjysma e Dukagjinit. Afër Klinës, u takuam me drejtorin e Gjeravicës dhe të Fabrikës së Mobilieve, Shefqet Tolajn dhe Avni Hasajn, që ktheheshin nga një udhëtim zyrtar nga Sarajeva. Të dytë patën qëndrime të njëjta për shkuarjen tonë në Prishtinë, por edhe kërkuan të jemi të kujdesshëm e të kthehemi shëndosh e mirë në shtëpitë tona. Na premtuan se askush nuk do të kërkonte të ushtrohej ndonjë sanksion kundër nesh. Shkuarja e gjysmës së Kosovës në Prishtinë, për t’iu bashkëngjitur minatorëve të Trepçës, tronditi Serbinë. Ky ishte mesazh i qartë se shqiptarët nuk do të dorëzohen kurrë, dhe se nuk do të pajtohen me fatkeqësinë për të jetuar nën sundimin e Serbisë. Situata çdo ditë keqësohej në Kosovë. Ndërmarrjen tonë disa udhëheqës filluan ta akuzojnë për nxitje dhe shkuarje të organizuar në Prishtinë. Megjithatë, duke iu falënderuar drejtorëve tonë: Avni Hasajt dhe Shefqet Tolajt, të cilët e kishin edhe përkrahjen e fortë të Sali Çekaj, askush nga ne punëtorët nuk u përjashtua nga puna, as nuk mori ndonjë dënim tjetër.
Salih Çekaj ishte me ne. Ai i përkrahte këkesat e popullit
PYETJE : Thuhet se kur minatorët e Trepçës u futën në grevë urie nëpër zgafella, Salih Çekaj i ka përkrahur haptas, edhe pse ishte zyrtar i lartë në komunën e Deçanit. Di gjë të thuash për këtë?
Fadil Tolaj : Gjatë atyre ditëve të vështira, për Salih Çekaj të gjithë e dinë sa ka pasur qëndrimin konstruktiv dhe patrotik. Ky qëndrim ia rriti autoritetin, si te punëtorët, ashtu edhe te mbarë popullata e komunës së Dreçanit. Në fund të shkurtit të vitit 1989, minatorët e Trepçës u hedhën në grevë urie në zgafellat e minierës, gjithnjë me këkesa tashmë të njohura për opinionin. Duke mos pasur mundësi t’u bashkëngjiteshim, posa u informuam, ditën e dytë të grevës, u solidarizuam me ta. Me ne u solidarizuan punëtorët e Gjeravicës, me përjashtim të disa serbëve që punonin nëpër sektorë të ndryshëm të kësaj ndërmarrjeje. Kërkesat tonë kanë qenë të hapura dhe identike me ato të minatorëve. Kërkonim të mos bëhen ndyshimet kushtetuese, ku humbej Autonomia e Kosovës. Kërkonim edhe dorëheqjen e disa politikanëve shqiptarë, që i përkrahnin këto ndryshime. Salih Çekaj ishte me ne. Ai i përkrahte këkesat tona, kërkesat e popullit.
PYETJE : Ku e vërenit që ai ishte me ju, me popullin ?
Fadil Tolaj : Ka qenë dita e dytë a e tretë e grevës, kur Salih Çekaj erdhi me një delegacion nga komuna e Deçanit. Këtë delegacion e “shoqëronte” edhe një anëtar i paftuar i Komitetit Qendror të Jugosllavisë. Para tyre i shprehëm kërkesat tona. Ishim vendosur në restorantin e ndërmarrjes. Në mesin tonë, kishte njerëz të grupmoshave të ndryshme. Kishte të moshuar, po kishte edhe të rinj e të reja. Kishte edhe nëna shtatzëna dhe të tjera që i kishin lënë fëmijët në shtëpi. Dhe, kohë pas kohe, shkonin për t’i ushqyer. Ato posa mbaronin punët e domosdoshme të shtëpisë, ktheheshin prapë në mesin tonë. Ardhjen e Salih Çekut në mesin tonë njerëzit e pritën me gëzim. Asnjë moment nuk ka bërë presion që ta ndërpresim grevën. Edhe ardhja e Salih Kastratit nga Lëbusha na ka gëzuar atëherë, sepse ai gëzonte autoritet në popullin e Deçanit. Në këtë grup, kishte edhe të tjerë që populli nuk donte t’ua shihte fytyrën, për shkak të lojalitetit të tyre ndaj Serbisë. Ata sot, për ta larë atë gjynah, janë radhitur në partitë që po e konsiderojnë veten ” parti të dala nga lufta “.
PYETJE : Ke mbajtur në mend çka është thënë në atë takim ?
Fadil Tolaj: Nëse kam harruar ndonjë detaj, gjërat kryesore i di. U zhvillua një debat i gjerë dhe shumë i nxehtë. Nga punëtorët, i pari e mori fjalën Genc Tahirsylaj, pastaj Mehmet Osaj, Bajram Gjikokaj, Nurije Cacaj, Zymer Zymeraj e shumë të tjerë. Situata u tensionua aq shumë, saqë disa herë gati ka dalë jashtë kontrollit. Ne ishim të prerë dhe shumë këmbëngulës në qëndrimet dhe kërkesat tona. Kështu ia bëmë me dije ” mysafirit ” të paftuar nga Beogradi se populli shqiptar kurrë nuk do të pajtohet me administrimin e Serbisë në Kosovë. Në këtë ambient të nxehtë, Salih Çeku në fillim vetëm e vëzhgonte situatën. Në fytyrën e tij, vërehej se çdo diskutim joni e bënte më të fortë. Në një moment, u ngrit në këmbë për ta marrë fjalën. Për disa minuta rresht, nuk mundi t’ia nisë nga duartrokitjet tona. Kur u qetësuam pak, pasi na përshëndeti, bëri një shpjegim të situatës politike në vija të përgjithme. Në fund, u shpreh haptas para masës : ” Unë nuk kam për të thënë as më shumë e as më pak se ju. Ju garantoj me ndërgjegjen më të lartë, se unë, Salih Çekaj, si bir i këtij populli, pajtohem plotësisht me kërkesat tuaja, dhe ato i konsideroj si këkesa personale. Ju betohem që këto kërkesa do të dëgjohen edhe më lartë“. Diskutimi i tij ishte diskutim i pjekur, që na mbushi me shpresë. E them me përgjegjësi se Salih Çekaj ishte politikani i parë i asaj kohe në Kosovë që guxoi t’i pranojë kërkesat e popullit të Kosovës, si kërkesa të veta. Ai këtë e bëri haptas, dhe tha se do të qëndrojë pas tyre, pa llogaritur pasojat.
PYETJE : Si mbaroi ai takim, ajo vizitë me “mysafirin” e Beogradit?
Fadil Tolaj: Gjatë diskutimeve, papritmas është futur në sallë udhëheqësi i sigurimit të ndërmarrjes sonë, z. Ali Çekaj, i cili më një zë pak trishtues kërkoi dhjetë djem të fortë, për ta shuar zjarrin që e kishte kapluar një pjesë të nxemjes dhe të Sillosit. Të entuziazmuar nga fjalimi dhe premtimi i Salih Çekajt, duke vënë jetën në rrezik, pa ndihmën e zjarrfikësve, ia arritëm ta shuajmë atë zjarr. Kështu, e shpëtuam fabrikën pa u djegur . Në këtë punë, për shkak të gazërave të liruara nga zjarri, disa veta u dërguan për ndihmë mjekësore në ambulancën e Deçanit. Në mesin e tyre, kam qenë edhe unë.
Dua të shtoj edhe disa gjëra, sepse ne punëtorët e Fabrikës së Mobilieve gjatë atyre viteve (88, 89, 90) në vazhdimësi kemi qenë në ballë të protestave dhe të demonstratave. Kjo bëri që të gëzonim një respekt të madh nga populli i komunës së Deçanit. Kontributi ynë për çështjen kombëtare ishte i madh, duke i ditur rrethanat politike të atyre viteve. Gjatë këtyre demonstratave, kemi pasur disa persona të plagosur dhe disa të arrestuar. Thjesht, kemi qenë halë në sy për UDB-në e Serbisë dhe të punëtorëve të saj, si të Vukmir Mirqiqit dhe Qazim Majzrekajt me shokë. Ata na kanë pëcjellë në çdo hap. Në këto rethana, janë burgosur shumë persona. Më kujtohet rasti sesi në Carrabreg është nxjerrë nga vetura ime, i plagosur, Jashar Dobraj, të cilin e dënuan gjashtëdhjetë ditë burg. Në këtë rrëmujë pak nga fati, duke u paraqitur gjoja se isha mysafir i rastit, e më shumë nga qëndrimi i Jasharit, kam shpëtuar edhe unë pa u burgosur. Ndoshta dola pak nga tema a?
PYETJE : E kishim bisedën te takimi me Salih Çekajn!
Fadil Tolaj: Tash po vazhdoj edhe diçka për aktivitetin e asaj kohe të Salih Çekajt. Pasi haptas e dënoi politikën që zbatohej në Kosovën e atyre viteve, dhe nuk pranoi të bëhej vegël e serbëve, e mori edhe ndëshkimin. E pushuan nga puna me dhunë. Largimi nga puna, Salihun, e motivoi edhe më shumë dhe e bëri më të fortë. Tash ai e vuri tërë potencialin intelektual në shërbim të Kosovës dhe të çështjes kombëtare. Po e theksoj, edhe pse është përmendur në disa shkrime, pa u hamendur me disa kolegë, e formoi Shaqatën e Pavarur të Juristëve në Deçan. Me ndryshimin e përditshëm të situatës politike, sidomos pas shpalljes së Deklaratës Kushtetuese të 2 Korrikut për pavarësinë e Kosovës nga delegatët e atëhershëm të Kuvendit të Kosovës dhe aprovimit të Kushtetutës së Kaçanikut, Salihu me kolegët e vet hartoi statutin e Komunës së Deaçanit, në përputhje me këtë Kushtetutë. Ky veprim i tij njihet si akt trimërie te qytetarët e Deçanit. Këtë Serbia e vlerësoi si shumë të rrezikshëm, kështuqë disa nga kolegët e Salihut, i arrestoi dhe i dënoi. Salihu, falë ndihmës së Sherif Ramosës dhe Haxhi Gashit, shpëton dhe largohet nga Kosova.
Salihu në kuadër të LDK-së, ka kryer detyra nga më të rëndësishmet politike dhe komëtare
PYETJE : Pas largimit nga Kosova, ku është vendosur Salih Çekaj ?
Fadil Tolaj: Salihu kishte një pjesë të familjes në Gjermani. Atje u vendos te vëllezërit e vet dhe te djemtë e axhës. Kishte vënë kontakte me mërgimtarët e hershëm në Gjermani, ku menjëherë e kishte vazhduar aktivitetin e tij politik, që tashmë e kishte nisur në Kosovë, në radhët e Lidhjes Demokratike të Kosovës. LDK-ja, në prak të shkatërrimit të Jugosllavisë moniste, si në Kosovë, ashtu edhe në diasporë kishte themeluar degët e saj. Kjo forcë e madhe politike, në ballë të së cilës doli intelektuali Dr. Ibrahim Rugova, njihet edhe si Lëvizje Kombëtare e Shqiptarëve të Kosovës. Ndikimi i saj, siç dihet, pati jehonë edhe në Shqipëri, por edhe në viset e tjera shqiptare.
LDK-ja, përveç realizimit të Republikës së Kosovës, që njihet si shtet paralel, ka qenë shtylla kryesor në financimin e Luftës Çlirimtare të Kosovës. Në vorbullën e këtyre ngjarjeve partiake por edhe ushtarake, puna e Salih Çekajt ishte e palodhshme. Salihu në kuadër të LDK-së, ka kryer detyra nga më të rëndësishmet politike dhe kombëtare. Kjo ia ka shtuar edhe më shumë kredibilitetin në mërgatën shqiptare. Si duket, edhe fati ia kishte rezervuar që aktivitetin e tij politik, në Gjermani ta vazhdojë në qytetin ku bashkëvendësit e tij, heronjtë e Kosovës, vëllezërit Jusuf dhe Bardhosh Gërvalla, e kishin zhvilluar deri sa u vranë nga UDB-ja e Jugosllavisë. Salihu, pra, e vazhdoi rrugën dhe amanetin e tyre, derisa u flijua në front me armë në dorë, për çlirimin e Kosovës.
PYETJE : Të kthehemi pak më prapa. Në Deçan, në vitin 1991, kishte ndodhur një ngjarje që dridhi tërë Kosovën. Në përleshje fyt për fyt me policinë serbe, qe vrarë Mentor Tolaj. Çfarë di ti për këtë rast?
Fadil Tolaj: Po. Më 13 maj 1991, në qendër të Deçanit, në kacafytje të drejtpërdrejtë me policinë serbe, vritet i riu Mentor Tolaj dhe plagosën dy të tjerë. Dhjetëra të tjerë u maltretuan dhe u arrestuan. Pas tre muajve, në Drenoc, policia serbe vrau edhe Agim Panxhën. Të dy këta kanë qenë nga fshati Pobërxh. Pas vrasjes së Mentorit, shumë kohë, mbretëroi një situatë shumë e tendosur. Nuk e di sesi kemi shpëtuar pa u ngritur në revoltë gjithëpopullore. Ditën e varrimit të tij, erdhën aq shumë njerëz për homazhe, sa ta merrte mendja se nuk do t’i mbante toka. Kishin ardhur njerëz nga të gjitha trojet shqiptare. E di që ka pasur që kanë ardhur edhe nga Struga, Presheva deri edhe nga Gucia dhe Malësia. Të gjithë këta njerëz kishin ardhur t’ia japin lamtumirën e fundit dëshmorit më të ri të Kosovës, i cili fyt për fyt me policinë serbe ra dëshmor në qendër të Deçanit. Duke parë gjithë këtë masë njerëzish që kishin ardhur nga larg të takohen për të ndarë dhimbjen me familjen e Mentorit, përkundër dhimbjes së madhe, ishim shumë të fortë dhe krenarë.
Banorët e të dy fshatrave, Pobërgj dhe Voksh, u gjendëm para një sprove të madhe. Duhej pritur e përcjellur shumë njerëz. Solidariteti, për aktin heroik të Mentorit, na ka ndihmuar të organizohemi dhe të dalim faqebardhë. Mendoj që sakrificës së Mentorit, kemi arritur t’ia bëjmë nderin. Duhet të theksoj se në varrimin e Mentorit patën ardhur njerëz të të gjitha moshave, duke filluar nga nxënësit e shkollave fillore, të mesme, studentët deri te emrat më eminentë të Kosovës. Kishte shumë telegrame ngushllimi nga të gjitha viset shqiptare, si dhe nga diaspora. U lexuan shumë prej tyre, dhe u përcollën me lot në sy. Shumë i veçantë ishte telegrami i Salih Çekajt. Për shkak të rrethaneve, nuk kishte mundur të vijë, por zërin e kishte dërguar në një audiokasetë. Duke i shprehur ngushëllime familjes dhe farefisit kishte thënë shumë fjalë lavdie për aktin heroik të Mentorit me shokë. Veç kësaj, ai kishte kërkuar të jemi të bashkuar dhe të gatshëm për sfida edhe më të mëdha, që trasonte rruga e Mentorit. Mesazhi i tij ishte i qartë edhe inkurajues se edhe në diasporë, bijtë e Kosovës, si Salih Çekaj, amanetin për atdheun nuk e kishin harruar.
Fadil Tolaj në vetën e parë : Mendoj që institucionet e Kosovës, sa më parë, duhet ta vlerësojnë rolin dhe punën e të gjitha gjeneratave dhe të gjithë individëve për rezistencën dhe çlirimin e Kosovës prej Lidhjes së Prizrenit e deri më sot. Vetëm kështu ata që u sakrifikuan për atdhe, do t’i nderojmë dhe do tu dalim hakësh. Vetëm në këtë mënyrë do të qetësohen shpirtërat e të dy krahëve politikë, i atyre partive politike të spektrit të majtë që po deklarohen « si krah i dalur nga lufta dhe shpëtimtare të Kosovës », si edhe të spektrit të krahut të djathtë , që veproi për një dekadë, e që në fillim ishte i përcaktuar për realizimin e pavarësisë së Kosovës me dialog dhe me paqe. Por, në momentin e caktuar doli edhe me armë në dorë. Konsideroj që LDK-ja, me aletatët e saj politikë, veç politikës paqësore të kreut, anëtarët e saj mbushën, përveç 3% të Qeverisë Bukoshi, të gjitha fondet e luftës, si : Fondin « Vendlindja thërret » dhe « Gjithçka për pavarësinë e Kosovës ». Njerëzit i kanë dëshimtë. Personalisht kam dëshmi që i kam ndihmuar të gjitha fondet e luftës. Sikur për shumicën e popullit , edhe për mua, më e rëndësishmja ka qenë çlirimi nga Serbia. Kurrë nuk do të pajtohem se, po të mos ishin partitë e majta „të dalura nga lufta”, si PDK-ja, AAK-ja e ndonjë tjetër, ne do të ishim ende në sundimin e Serbisë.
Dihet që prej Lidhjes së Prizrenit kombi ynë ka luftuar dhe ka rezistuar në forma të ndryshme. Mandej, nëse është harruar ndonjë detaj, gjërat kryesore i kemi ende në kujtesë. Ato janë shumë të freskëta. Dihet se çka ka ndodhur me shqiptarët prej vitit 1912 e këndej. Lufta e imponuar e viteve 1998/99 ishte vetëm vazhdim i rrugës së trasuar nga patriotët e gjeneratave më të hershme. Aktet heroike, në forma të ndryshme, u përcollën gjeneratë pas gjenerate nga të parët. Me këtë rast, do t’i përmendja si shembull disa gjëra, që i kanë ndodhur edhe familjes sime. Nuk e them këtë për ndonjë lavdatë personale, por për të përshkruar tragjedinë që e kanë pësuar pjesa dërrmuese e familjeve shqiptare në Kosovë.
Ja disa shembuj: Bajram Hajdari, i pushkatuar në Hereç nga xhandarmëria e Serbisë. Atje e ka varrin. Curr Misini, vëllai i gjyshit tim, u vra në Junik, kur Juniku e kishte statutin neutral. Kur është vrarë, ka qenë përcjellës i Bajraktarit të Junikut. Aty e ka edhe varrin Dinë Asllani, axha im, ka vdekur në Gjakovë nga tifusi. Ishte luftëtar i Luftës Nacional- Çlirimtare. Varrin e ka në Gjakovë. Selim Rrustemi, një figurë e njohur dhe luftëtar i devotshëm, prijës dhe pjesëmarrës në shumë luftëra për çlirmin e atdheut. Luftën më të madhe e bëri në mbrojtjen e trojeve shqiptare në Plavë dhe Guci. Ka qenë bashkëpunëtor i Zija Kosovës dhe Kryezive të Gjakovës.
Ky, në kohën famëkeqe të Rankoviqit, arrestohet. Dhe, në vitin 1954, e likuidojnë në mënyrë mizore në malet e Rekës së Keqe. Varrin e ka në Subëll. Axha, Fazli Rrustemi, nga dhuna dhe presioni i ushtruar ndaj tij në kohën e Rankoviqit, në vitin 1956, detyrohet me të dy djemtë dhe një tufë dele të futet në Shqipëri. Jonuz Asllani, vëllai i babës, në vitin 1962 vritet vetëm pak javë para mbarimit të shërbimit ushtarak në Sarajevë, të cilin fat edhe më vonë e përjetojnë ushtarët shqiptarë. Të gjitha këto që i ceka, i bëra për të treguar se nuk ka luftuar vetëm një familje a një regjion. Nuk është luftuar për çlirimin e Kosovës vetëm dy vjet, siç po pretendojnë të na e mbushin mendjen. Pra, rezistencë në forma të ndryshme dhe vuajtje ka pasur thuaja në çdo shtëpi shqiptare. Unë jam që historia të shkruhet ashtu si ka qenë, e jo me dhunë a me të njofshëm, sikur në ndonjë administratë të korruptuar.
PYETJE:: Me dëshirë do të kalonim në një temë tjetër, edhe pse është shkruar disa herë për të. E kam fjalën për fillimin e ushtrimeve ushtarake të grupeve të para në Shqipëri, në vitin 1991. Veç lidhjeve familjare që ke me disa nga protagonistët që këtë organizim e kanë bartur mbi supe, një kohë edhe ti ke qenë i implikuar drejtpërdrejtë në to.. Cili është rrëfimi yt?
Fatil Tolaj: Pasi u vendos Salih Çekaj në Shtutgart, krahas politikës paqësore, që udhëhiqej legalisht në Kosovë, të cilën e përkrahte edhe ai, megjithatë filluan nismat e para për ushtrime ushtarake të djemve të Kosovës në Shqipëri. Kurrë nuk e ka vënë në dyshim politikën paqësore të udhëhequr nga Dr. Rugova, por edhe kurrë nuk ka besuar se Kosova mund të çlirohet nga hallka serbe pa luftë. Gjithë duke bërë politike legale, me mençuri të madhe, nën udhëheqjen e krerëve të LDK-së, në dijeni dhe me pëlqimin e Akademik Fehmi Aganit, me disa bashkëveprimtarë në Gjermani dhe Zvicër, bënë planin për formimin e bërthamave të para të Ushtrisë së ardhshme të Kosovës. Këtë plan ia ka arritur ta realizojë me ndihmën e shtetit shqiptar dhe të Qeverisë së Kosovës.
Atje disa djemve të zgjedhur nga Kosova dhe nga viset e tjera shqiptare, u mundësohet t’i fillojnë ushtrimet ushtarake nën udhëheqjen e disa oficerëve shqiptarë. Pas mbarimit të këtyre ushtrimeve, vendoset që të hyhet në Kosovë. Këtyre djemve më të mirë të kombit u vihet në ballë, kush tjetër, pos Salih Çekajt. Në këto ushtrime ushtarake, përveç Salihut ka pasur edhe djem tjerë nga Deçani. Pasi me ndonjërin prej tyre kishim edhe lidhje familjare, në gjysmën e vitit 1991, u njoftova nga djali i axhës, Bajram Tolaj, se një grup djemsh nga Kosova po ushtronte në Shqipëri nën drejtimin e Salihut. Kërkesa e Bajramit ishte e drejpërdrejtë. Këta djem duhej t’i ndihmonim. Në fillim shpreha rezervë, jo që nuk i besoja Bajramit a Salih Çekajt, por pata frikë se ndonjë i papërshtatshëm mund të gjindet në atë grup. Nëse zbuloheshim, pasojat diheshin. Edhe Bajrami kishte të njëjtin mendim. Megjithatë, kur erdhi koha, kryem punën që u kërkua nga ne. Situata ishte e tillë dhe nuk mund të refuzohej.
Themelet e murit që i ndante shqiptarët, i kanë lëkundur Sali Çeku dhe Adem Jashari. Ndërsa, shkatërrimin përfundimtar e kanë bërë, prapë veterani i luftës, Salih Çeku dhe Agim Ramadani. Në këto operacione ushtarake kanë marrë pjesë edhe qindra ushtarë të brigadave dhe batalioneve, të formuara një vit më parë nga strategët ushtarakë – kolonelët Ahmet Krasniqi dhe Tahir Zemaj, në kuadër të Ministrisë së Mbrojtjes së Republikës së Kosovës.
PYETJE : Çka u kërkua nga ju dhe kush e kërkoi ndihmën tuaj?
Fadil Tolaj: Pas mbarimit të ushtrimeve në Shqipëri, për të mos u përsëritur gjërat, dua të them se në ballë të këtyre ushtarëve u gjend Salih Çekaj, dhe krejt normal legjenda e Kosovës, Adem Jashari. Dihet se të gjithë këta ushtarë (33) u futën në Kosovë me armatime të ndryshme, si pushkë automatike dhe granata dore. E përmenda këtë fakt të pamohueshëm, për të forcuar të vërtetën e pamohueshme, se Salih Çekaj me Adem Jasharin e kanë thyer kufirin e hekurt Shqipëri-Kosovë, që në vitin 1991. Themelet e këtij muri ia kanë lëkundur Sali Çeku dhe Adem Jashari. Ndërsa, shkatërrimin përfundimtar e kanë bërë, prapë veterani i luftës, Salih Çekaj dhe Agim Ramadani. Në këto operacione ushtarake kanë marrë pjesë edhe qindra ushtarë të brigadave dhe batalioneve, të formuara një vit më parë nga strategët ushtarakë – kolonelët Ahmet Krasniqi dhe Tahir Zemaj, në kuadër të Ministrisë së Mbrojtjes së Republikës së Kosovës. Kjo thyerje definitive e kufirit do të njihet në histori si „Beteja e Koshares“, ku u flijuan me dhjetëra ushtarë, bijtë më të mirë të Kosovës.
Kur ishim te grupi që u fut në Kosovë, dua të shtoj edhe disa fjalë. Ky grup, për shkak motit të lig dhe rrugës së gjatë, pa dëshirën e vet, arriti në Voksh. Duke e ditur se ata djem kishin vetëm qëllime kombëtare, kanë pasur edhe fatin që janë takuar me një familje me tradita kombëtare të pastra, siç është familja Panxhaj e Vokshit. Pra, ndihmën e parë këtyre ushtarëve ua ka ofruar Salih Panxhaj me vëllezër, si dhe Isuf e Ramë Panxhaj. Këta kanë qenë kushëri të Salihit. Të gjithë ata ushtarë, me armatimet e tyre, vendosën në shtëpitë e familjeve Panxhaj, të cilët u ofrojnë konak dhe ushqim. Pasi grupi pushon mirë, merret vendimi për shpërndarjen dhe strehimin e tyre. Në këtë grup, ka qenë edhe Sami Tahiraj, me familjen e të cilit kemi edhe miqësi. Ai vjen në Pobërxhë dhe e lajmëron Bajram Tolajn, të cilin e merr më vete, për t’i bartur ushtarët me qerre kuajsh prej Vokshit në Beleg dhe Kodrali. Pasi Bajrami e ka njohur mirë Samiun dhe ka pasur besim në të, pranon t’i japë ndihmë. Në familjen Panxhaj mbetet vetëm Salihu. Më vonë, kishte kaluar kah Mali i Gështenjave, nëpër oborrin tim, dhe vendoset te kusherintë e mi, që Salih Çekaj i kishte tezakë. Kam qenë duke punuar në shitoren time. Erdhën Demë Tolaj dhe Sherif Tolaj. Ata më thanë se më kërkonte Salih Çekaj. Eu, thashë! Mbylla shitoren, dhe shkova ta takoj.
PYETJE : Ku ishte Salihu?
Fadil Tolaj: Ishte në dhomë të fjetjes. Hyra brënda. U përshëndetëm ngrohtësisht. Kurrë për jetë nuk do ta harrojë atë moment. Ishte tepër emocionues. Kishte kaluar një kohë e gjatë, që nuk ishim parë. Pasi pimë bashkë nga një kafe, Salihu filloi të më rrëfejë për marshutën që kishte kaluar. Më tregoi në detaje për çdo gjë. Unë e përcillja me vëmendje. Isha bërë, siç thuhet, “sy e veshë”. Duke e njohur edhe më herët Salihun për gjakftohtësinë e tij, u habita kur vërejta se ishte mjaft i shqetësuar. Përkundër suksesit të futjes me armatime në Kosovë, në momentin e fundit disa gjëra nuk i kishin shkruar si duhet, pa fajin e tij. Pastaj, ma tha hapur se e kishte dronë e armatimit që kishte mbetur në Voksh. Kërkoi nga unë që ta tërheqim, dhe ta vendosnim në shtëpinë time.
PYETJE : Po Ti, si veprove?
Fadil Tolaj: Kam qenë para një dileme dhe sprove të madhe. Ishin disa gjëra që më brengosnin. Isha mbajtës i vetëm i familjes. Fëmijët i kisha të vegjël. Pastaj, edhe pse Bajrami më kishte njoftuar për disa gjëra, drejtpërdrejt nuk isha i kyçur në këtë organizim. Nuk i kisha premtuar askujt asgjë. Kryesorja ishte se, për atë kohë, kjo ishte një punë me rrezik të madh. Megjithatë, duke parë Salihun aq të shqetësuar, duke e njohur si njeri të besës e të fjalës dhe që nuk tradhton, nuk munda t’i them jo.
Më inkurajonte fakti që edhe ai kishte besim në mua. Kisha respekt të madh për të. Pastaj, përkundër rrezikut, kjo ndihmë imja, isha i vetëdishëm që e avanconte sado pak çështjen kombëtare. Në vazhdim, Salihu na njoftoi se ky ishte vetëm fillimi i armatosjes së popullit për një luftë të madhe çlirimtare. Planifikonte që në të ardhmen të futeshin edhe armë të kalibrave të madhenj. Pasi e pranova detyrën, kërkova nga Salihu shpjegime më të hollësishme: “Kah kishin ardhur këto armatime, për kënd ishin të destinuara, si duhet t’i shpërndanim etj.
PYETJE : Pse ishte e nevojshme të dihej burimi i armatimeve?
Fadil Tolaj : E pyeta, sepse ka pasur raste që kanë ardhur persona të ndryshëm, dhe kanë kërkuan nga unë t’u mundësojë që shtëpia ime te bëhet një pikë për grumbullimin dhe shpërndarjen e armëve për Voksh dhe për krejt komunën e Deçanit. Ata persona kanë qenë nga komuna e Gjakovës. Më vonë, kur kam qëndruar në Shqipëri, e kam kuptuar se i takonin grupit të Mentor Kaçit. Ata më patën thënë se do t’i sillnin armatimet nga Gjakova në emër të mallit për shitoren që kisha. Edhe pse me mua qenë shumë të sinqertë, pasi nuk i njihja mirë, pata refuzuar. Sidoqoftë, u premtova që kurrë një fjalë nuk do të dilte prej meje.
Saimit i tregova se armët ishin tërhequr nga Vokshi dhe gjendeshin në shtëpinë time
PYETJE : Si reagoi Salihu ndaj kësaj kërkese ?
Fadil Tolaj : Pasi më dëgjoi më vëmendje, më tha: “Këto armë i kemi sjellë nga Shqipëria. Siç thashë, nga Pobërxha duhet të shkojnë në vende të caktuara të regjioneve të ndryshme të Kosovës, për njerëz të caktuar. Duhet të bëhet evidenca për çdo armë. Kush me çka ngarkohet. Këto, tha, janë armatimet e para të Ministrisë së Mbrojtjes të Qeverisë së Republikës së Kosovës”. Pasi armatimet ishin në shtëpinë e Isuf dhe Ramë Panxhajt, Salihu më autorizoi që t’i ngarkoja me nga një pushkë automatike dhe me një sasi municioni të nevojshëm. Salihu shkoi ta vizitojë familjen e vet në Broliç. Kurse ne u nisëm në detyrën tonë, sipas marrëveshjes. Bënte ftohtë i madh. Kishte rënë borë e madhe. Atë natë, i sollëm armët në shtëpinë time. Saimit i tregova për këtë. Punuam deri në mëngjes me përkushtim. Derdhëm shumë djersë dhe mund të madh. Pastaj ishte edhe shumë rrezik.
Fshati Pobërxhë mbikëqyrej me kujdes nga policia serbe. Armatimet i mbajta 7- 8 ditë në shtëpinë time me përgjegjësi të jashtzakonshme, derisa u mor vendimi si duhet vepruar më tutje dhe ku duhet dërguar. Të nesërmen e vendosjes së armëve në shtëpinë time, edhe pse isha shumë i lodhur, dola në Deçan. Në një çajtore, i takova Saim Tahirajn dhe Xhemajl Berishën. Pas dreke, u ktheva në shtëpi. E hapa shitoren. Kisha kujdes të madh. Përcillja çdo lëvizje. Sa ishte rrezik, ishte edhe përgjegjësi e madhe. Kah ora 20:00, erdhën Sami Tahiraj, Osman Ferizi, Hasan Ferizi dhe Shkëlzen Gjoni me traktor dhe kërkuan t’i shoqëroja deri në Jasiq. Atje duhej të merrnim edhe një pjesë të municionit që ditë më parë u kishte mbetur kur kishin ardhur nga Shqipëria. Refuzova kërkesën e tyre, duke u thënë se isha shumë i lodhur, pasi armatimet i kishim tërhequr nga Vokshi dhe i kishim vendosur në një fshat tjetër. Edhe pse këta kishin qenë në ushtrime në Shqipëri dhe ishin futur në Kosovë me Salih Çekaj, nuk u tregova se armatimet, në të vërtetë, ishin në shtëpinë time. Këta më kuptuan drejt. Dhe shkuan.
PYETJE : Çka ndodhi në vazhdim?
Fadil Tolaj : Salihu, pas 3- 4 ditësh, prapë nëpër Pobërgjë, u kthye në Shqipëri, me Muharrem Bobin nga Korisha e Prizrenit. Ndërsa ne, pasë disa ditësh, në konsultim me vëllain e Salihut, me Smajlin vendosëm që armët nga shtëpia ime t’i dërgojmë në Broliç, në shtëpinë e Salih Çekaj. Prej aty do të bëhej shpërnadarja e mëtutjeshme. Ne i futëm armët në thasë, i ngarkuam në qerre kuajsh dhe i maskuam me tallë. Vendosëm që bartjen ta bëjmë ditën, sepse natën do të ishim më të dyshimtë.Kishte mundësi të na ndalonte ndonjë patrullë e policisë serbe. Ngarkesën dhe maskimin e armëve e bëmë me Agron Tolajn dhe djalin e axhës së tij, Alushin. Agroni e mori përsipër ta bëjë bartjen nga Pobërxha në Broliq. Në momentin kur deshëm të nisemi, çfarë koinçidence? Nëna ime, Hajria, posa na i hapi dyert e oborrit, u kthye kah ne dhe na tha: “Fadil, policia janë para dera me një pinzgauer ».
Përkundër rrezikut, kthim mbrapa s’kishte. I thash mos i mbyll dyert, se nëse nuk kanë ardhur enkas për ne, atëherë dyshimi do të jetë më i madh. E kështu do të zbulohemi nga frika. « Merrma djalin, Asllanin », i thashë nënës. Atëherë ishte gjashtëvjeçar. « Dërgoma te djemtë e axhës ». Nga ana tjetër, i bëmë gati armët që i kishim në posedim, dhe pritnim momentin që nëse policia do të tentonte të futej në oborr, t’i presim me zjarr. Ishim të vendosur dhe të betuar që këtë deturë ta kryenim me nder. Po qe nevoja të sakrifikojmë deri në fund. Këtë ia kishim premtuar Salih Çekajt, bashkë me Agron Tolajn. Por, shpesh kur je më së ngushti, ndodhin mrekullira. Policia, me mjetin transpotues, vazhdoi rrugën teposhtë fshatit dhe vazhdoi për Deçan. Agroni, me guxim të madh, u nis pas tyre dhe i dërgoi armatimet në shtëpinë e Musa Çekajt, vëllait të Salihut. Më vonë, një pjesë e këtyre armatimeve vendoset në shtëpinë e vëllezërve Ismet e Saim Tahiraj të Belegut. E nga shtëpia e tyre, siç dihet, u furnizuan me armë disa vise të tjera të Kosovës, si dhe vetë Adem Jashari.
PYETJE : Përkundër gjithë kujdesit dhe mundimeve të mëdha, grupi zbulohet. Arrestohen shumë persona dhe maltretohen. Si ndodhi kjo?
Fadil Tolaj : Në gjysmën e dhjetorit të vitit 1991, policia serbe i kishte rënë në gjurmë grupit të Gjakovës. Kishte arrestuar disa prej tyre. Mediat shkruanin se policia kishte zbuluar dhe arrestuar “një grup terroristësh”. Kështu i quanin atëherë shqiptarët që mundoheshin të bëjnë diçka për çlirimin e Kosovës. Dy javë më vonë u zbulua grupi jonë. Duhet cekur se gjurmët e zbulimit nuk ishin nga Deçani, por nga një pjesë tjetër e Kosovës. Dihet emri dhe mbiemri i njeriut të parë që policia serbe e arrestoi. Ndërsa, më 29 dhjtor 1991, bastisen disa familje në Komunën e Deçanit. Është fjala për familjen e vëllezërve Tahiraj nga Belegu. Nga kjo familje, arrestohet Sami Tahiraj, por Saimi që ishte njeriu kyç i organizimit, arrin të largohet. Në Kodrali, bastisën disa familje. Arrestohet Shkëlzen Gjonaj, por Osman dhe Hasan Ferizi arrijnë të largohen. Në Pozhar, bastiset shtëpia e Xhemajl Berishës, por edhe Xhemajli kishte arritur të largohej. Në Broliç arrestohen vëllezërit e Salih Çekajt, Hasani dhe Smajli. Ndaj tyre është ushtruar dhunë e tmerrshme. Megjiathatë u treguan të fortë. Duke u qëndruar stoikisht torturave lirohen por detyrohen të largohen nga shtëpia. Shkojnë në Shqipëri. Në Voksh, bastisen familjet Panxhaj, por në saje të pozitës gjeografike të fshatit arrijnë të largohen Jusufi, Rama dhe Avdyli.
PYETJE : Nga i more ti këto informacione për bastisjet dhe arrestimet?
Fadil Tolaj: Ka qenë ditë e shtunë. Punoja në shitoren time, si zakonisht. Kah ora gjashtë e mbrëmjes, aty erdhën Bajrami dhe Dema. Më thanë që kishin dëgjuar se në disa fshatra të Deçanit policia serbe kishte bërë disa bastisje në Voksh dhe Beleg, por nuk kishin ende lajme të sakta dhe konkrete për krejt çka ka ndodhur. Veç një parandjenjë të keqe e kam pasur atë ditë. Posa m’i përmendën familjet e bastisura, u thashë: “ Po ne qenkemi zbuluar, prandaj duhet të kemi kujdes”. Bajrami dhe Dema menjëherë u nisën këmbë për Beleg për të kuptuar se çfarë kishte ndodhur. Unë e mbylla shitoren, dhe shkova te djemtë e axhës, Dina dhe Shaqiri. Kishin darkën e postermës. dhe shumë musafirë në odë. Pas dy ore më thanë se jashtë më kërkonte dikush. Ishin Bajrami dhe Dema, që ishin kthyer nga Belegu. Ata ishin informuar detajisht nga Ismet Tahiraj për bastisjet dhe arrestimin e vëllait të tij, Samiut. Duke qenë se ishim të implikuar në këtë organizim, ishte shumë normale që edhe neve të na vinin në “vizitë” policët serbë. E vlerësuam situatën. Vendosëm të largoheshim nga shtëpitë tona. Thirra në divahanen e odës Dinën dhe Shaqirin. I lajmërova që për momentin, isha i detyruar të largohesha nga shtëpia, sepse konsideroja që isha i rrezikuar. Megjithatë, nuk ua tregova arsyen e vërtetë. I porosita që çfarëdo që të më ndodhte, të kujdeseshin për familjen time.
U dëgjuan disa rafale të automatikëve, të shoqëruara nga të shtëna revolesh
PYETJE : Si rrodhën ngjarjet në vazhdim?
Fadil Tolaj: Futa në xhep 2500 marka. Me Bajramin, Demën dhe Sherifin, kah ora 22:00, i braktisëm shtëpitë. Nuk dinim kah të shkonim. Vendosëm që atë natë të bëjmë konak te Haki Balaj në Carrabreg. Vëllai i tij, Dervishi, na priti jashtëzakonisht mirë, që tash për atëherë i falënderohem. Të nesërmen, Dema u kthye prapë në shtëpi për ta vështruar situatën. Mbas dreke, të tretë së bashku shkuan në Gllogjan te Ahmet Mehmetaj, me të cilin kemi miqësi familjare. Ka qenë data 30 dhjetor e vitit 1991. Në mbrëmje, erdhën të gjithë vëllezërit e tij. Ne u paraqitëm, se nuk kishte ndodhur asgjë. Megjithatë, Bajrami e informoi vëllain e Ahmetit, Hakiun, që për çdo rast të ishin në dijeni. Rreth orës 23:00, të gjithë përjetuam një shqetësim. U dëgjuan disa rafale të automatikëve, të shoqëruara nga të shtëna revolesh. U ngritëm të gjithë në këmbë të shikojmë çfarë po ndodhte.
Veç hallit që kishim ne, miqtë tanë kishin edhe ata një hall. Disa djem të tyre kishin refuzuar të shkonin në ushtrinë serbe. Pasi Hakiu tash e dinte hallin tonë, iu afrova dhe e pyeta për tallën që ishte afër shtëpisë se a kishte mullar. Në rast se ishim të rrethuar nga policia serbe, rezistenca për shkak të rrethanave, nuk ishte e mundur, prandaj vendosa që prej katit të tretë të kërceja mbi tallë. Kishim vendosur të mos dorëzoheshim të gjallë. Hakiu më tha: “Ke kujdes, lartësia është e madhe dhe mos po të sulmojnë qentë në oborr”. Pas pak kohe, njëri nga meshkujt e familjes që kishte dalë ta vëzhgonte situatën, u kthye. “Mos u shqetësoni”, tha. “S’ka gjë për trazim. Janë provokime të policisë serbe, të sitipave të Sllobës dhe Vulës”. Pasi u qetësuam, e vazhduam ndejën. Natën e dytë, më 31 dhjetor, na ftoi kushëriri i Ahmetit, i cili na priti mirë. Atë natë, ishte Viti i Ri.
Të nesërmen, u hap lajmi në tërë Kosovën se në Prekaz, Adem Jashari i kishte bërë rezistencë të armatosur policisë serbe. Për mua, këtu ka filluar një faqe e re e historisë së Kosovës dhe shqiptarëve në përgjithësi. Isha kranar që me armët që i kishin sjellë Sali Çekaj dhe bashkëluftëtarët e bashkëveprimtarët e tij nga Shqipëria, Ademi me vëllezër i kishte dhënë shakut leksion. Më 1 janar, pas dreke, shkuam në Shaptej, te Lushë Syla. Na priti jashtëzakonisht mirë, sidomos Dauti. Kushërinjtë e mi kishin miqësi të dyfishtë me këtë familje dhe për Bajramin kishin respekt të veçantë. Veç kësaj, disa raporte të hershme në mes të Lushit dhe gjyshit tim, Asllan Beqës, ia shtonin vëllimin respektit reciprok. Në Shaptej, ndejtëm dy net. U larguam nga familja e nderuar e Lushajve, që na përcolli deri në Dubravë, ku u ndalëm te Smajl Syla. Pushuam pak, dhe e vazhduam rrugën livadheve të Prilepit (Repishtave).
Për një moment, u ndalëm në livadhin që e kisha blerë disa vjet më herët. Ishim të katërtit: unë, Bajram Tolaj, Sherif Tolaj dhe Demë Tolaj. U ulëm për të biseduar. Ishin bërë pesë net që ishim larguar nga shtëpitë tona. Flenim nëpër miq. Kështu rrezikonim dyfish. Edhe veten, edhe familjet e miqve, të cilët mund t’i implikonim në gjëra që s’kishin lidhje. Policia serbe nuk pyeste kush çka ka ditur. Mjaftonte një pretekst i vogël dhe maltretonin tërë familjen. Kërkova nga të tretë, ose të kthehemi nëpër shtëpitë tona dhe të vazhdojmë jetën normale deri kur ka thënë Zoti, ose po atë natë të niseshim për në Shqipëri. Ishte vendim i vështirë, veçanërisht për mua, sepse në shtëpi s’kisha mashkull tjetër të moshës madhore. Kisha vetëm nënën dhe gruan me pesë fëmijë të vegjël. Sherifi më dëgjonte me vëmendje. U emocionua shumë. Pasi mbarova, më tha: « Do të thotë se do me u përshëndetë me Kosovën, a ? » Pa u hamendur, ia ktheva: « Sherif, alternativë tjetër s’kemi. Nuk dua më ta rrezikojë askënd, asnjë mik a dashamir. Sonte do të nisem për Shqipëri. Megjithatë, çfarëdo që të jetë rreziku, para se të nisem për atje, dëshiroja të kthehem edhe një herë në shtëpi, për t’u përshëndetur me familjen ».
PYETJE : Si reaguan të tjerët?
Fadil Tolaj: Të gjithë më dëgjuan në heshtje dhe me kureshtje. Kur mbarova fjalën, Bajrami dhe Sherifi u pajtuan me mua. Dema u nda nga ne dhe u kthye në shtëpi për t’i përgaditur familjet dhe për të na e bërë gati bukën për rrugë. Ne të tretë shkuam për konak në Prilep te Hajdar Alija. Baca Hajdar u gëzua shumë kur na pa. Menjëherë e shtroi sofrën për darkë. Mendonte se kemi shkuar enkas për ndejë. Ne i treguam se nuk kishim kohë të rrinim gjatë. Ikëm duke i treguar se nuk do të shiheshim një kohë të gjatë.
Nga Prilepi deri në Pobërgjë shkuam rrugëve anësore dhe nëpër livadhe. Rreth orës 20:00, arritëm në shtëpi. Ishte vështirë. Kishte ardhur koha që në shtëpitë tona të hynim ilegalisht. Në familje, pasi kishin kuptuar situatën, të gjithë ishin shumë të mërzitur, sidomos të moshuarit dhe fëmijët. Kështu, pasi u krijua një gjendje e rëndë, edhe pse kishim vendosur të largohemi kah orën 23:00, unë kërkova që këtë ta bënim sa më herët. I thashë gruas që t’i çojë fëmijët në gjumë më herët. Nuk kisha dëshirë të përcillem me lot fëmijësh. Djali, Asllani, edhe pse i kishte vetëm gjashtë vjet, nuk shkonte në gjumë. U afrua pranë meje. Nuk më ndahej. Dikur sikur donte të ma lehtësonte barrrën. « Babë, më tha, mos u mërzit ti, se unë kujdesem për shtëpinë dhe për shtallën me bagëti ».
PYETJE : Duke u bazuar në atë që ke thënë më herët, largimin nga shtëpia e kanë përjetuar shumë meshkuj të familjes Suaj. Këto braktisje kanë qenë edhe ugur i keq, sepse shumica prej tyre nuk j anë kthyer kurrë. A ndihej kjo atë natë në shtëpinë tuaj?
Fadil Tolaj: Po, ndihej. Madje ky largim u ngjante shumë atye të paraardhësve të mi. Shpesh këto largime a braktisje te dhunshme, janë kthyer në tragjedi për familjen tonë. Disa prej tyre janë vrarë e varrosur, por kami edhe shembuj që kurre s’i kemi gjetur. Mandej, është rasti i djemve të axhës : Xhaferit dhe Skënderit, që nga zullumi, në vitin 1956, ikën për Shqipëri. Kurrë s’janë kthyer, derisa nuk ka mbaruar Lufta e Kosovës. Megjithatë, shpresa thuhet se vdes e fundit. Edhe ne kishim shpresë se do të kthehemi, e nuk do të na gjente fati i të parëve.
Pra, u nisëm kah mali, unë, Bajrami dhe Sherifi. Na shoqëruan Dina dhe Lulëzimi. Sipas planit, së pari donim të shkonim deri në Gjocaj, pastaj ta kalonim kurfirin. Kjo rrugë nuk ishte e lehtë, sepse ishte e mbuluar me borë. Bënte ftohtë i madh. Në orën tre të mëngjesit, arritëm në shtëpinë e Ismet Qaush Gjocajt dhe të Binak Gjocajt. Kishim besim të plotë në ta. I kisha edhe tezakë. Veç lidhjes familjare që kishim, janë kanë qenë dhe janë familje patriotësh. Duke u bazuar në kohën e vonë të arritjes, ata e kuptuan qëllimin e vizitës sonë. As ne nuk ngurruam t’ua tregojmë planin. Për të na siguruar, m’u drejtuan dhe më thanë: “Tezak, thuaju kusherirëve të rrinë shlirë, se jeni në një familje të sigurtë dhe të besës”. Ata kishin qenë në rrjedhë të ngjarjes, sepse katër ditë më parë, Ismet Gjocaj i kishte përcjellur për Shqipëri Isuf Ramën dhe Avdyl Panxhën.
Nuk vonoi shumë në odë hyri edhe Ismeti, që kthehej nga kufiri. Ai m’u drejtua me shaka: “Ku je, tezak? Të kam pritur edhe ty me shokë, se një grup i dorëzova në Shqipëri”. Ismeti ka qenë një trim i madh, i fjalës dhe i besës. Ai punoi shumë për çështjen kombëtare. Mu për këtë, krimineli i njohur i komunës së Deçanit, polici serb-Vula e ka masakruar në Stacionin e Policisë në Deçan, në vitin 1997.
Pasi kaluam atë pjesë të natës që kishte mbetur, të nesermëm, edhe pse binte borë e madhe, ne ia mësyem kufirit. Dina dhe Lulëzimi u kthyen mbrapa në shtëpi. Meqë Ismeti ishte i lodhur shumë, për Shqipëri na përcolli Abazi. Edhe ai e njihte rrugën mirë. Për fatin tonë të keq, bënte një acar tepër i theksuar. Bëmë një rrugë të gjatë dhe të rrezikshme. Kaluam përmes Bjeshkëve të Botushës, rrëz Rrasës së Zogut dhe u ngjitëm në Bjeshkët e Shqipërisë. Fërfëllëzonte. Vende-vende bora arrinte deri në një metër e gjysmë. Ashtu të lodhur edhe të rraskapitur, na u shtua edhe një e keqe. Papritmas, e humbëm rrrugën. Megjithatë, fati e deshti që shpejt ta gjenim. Kah ora katër e mëngjesit, arritëm në Padesh.
PYETJE : A kërkuat konak për të pushuar, apo e vazhduat rrugën?
Fadil Tolaj: Në shtëpinë e parë që kemi hasur kemi trokitur. Abazi e njihte pronarin e saj. Na tregoi që e kishte emrin Bali. Thirrëm:“ O i zoti i shtëpisë!“. Nga brënda, një zë pyeti: “Kush është, dhe çka kërkon“”. Sherifi iu përgjigj: “Jemi kosovarë! Jemi të lodhur dhe të mërdhirë! A ka mundësi të hyjmë brënda dhe të pushojmë pak?!“. Pa vonuar, u dëgjua një zë femre: “Babë, tha, të lutem hape derën, se qenkan kosovarë”. Axha Bali e largoi tytën e pushkës nga frenxhia. Dhe, na e hapi derën. Hymë brenda. Ishte shtëpi e vjetër. Në të banonte Baliu, me gruan dhe vajzën, që quhej Hilmie. Kjo menjëherë ndezi zjarrin në oxhak dhe ngrohu shtëpinë. Na solli ujë për t’i pastruar duart dhe këmbët, që i kishim krejt të mërdhira. Pasi u ngrohëm pak, hëngrëm bukë që e kishim marrë me vete nga shtëpia. Hangrën me ne edhe axha Bali me vajzën. U kënaqën që, pas shumë dekadave, po hanin bukë Kosove. Pas një gjumi dhe pushimi të mirë, të nesërmen, në mëngjes, pimë nga një gotë qumshtë.
Nga këtu, u nisëm për Tropojë. Me ne, ishte Abazi, i cili na çoi në një kullë dykatëshe, arkitektura e së cilës u ngjante kullave të Dukagjinit. Ishte kulla e Qerim Alisë. U ngjitëm në katin e dytë nëpër shkallët prej guri. Nga divahanja, para se të hynim në odë, thirrëm sipas traditës: „O i zoti shtëpisë! A do mysafirë?“. Papritmas, u hap dera. Qerimi që ishte në ballë të oxhakut, na u përgjegj: „Mirë se u bjen Zoti!“. Oda ishte e mbushur me mysafirë. Aty ishte edhe Xhaviti, vëllai i Abazit. Në odën e Qerim Alisë, ndejtëm tërë natën duke biseduar. Përkundër mikpritjes shqipare, që na ofrohej çdokund, na duhej të gjenim një mënyrë për të komunikuar me familjet tona. Kërkuam të shkonim në Tiranë. Thënë realisht as idenë s’e kishim që duhej bërë një ditë rrugë për të shkuar në Tiranë.
Pasi dëgjuan dhe e respektuan kërkesën tonë, të nesërmen, herët në mëngjes, u nisëm për Bajram Curr. Na përcjellën Halili dhe Xhaviti. Prej aty, me një autobus shkuam për Fierzë. Halili na përcolli deri te trageti, na i preu biletat dhe u përshëndetëm. Në Komon morëm autobusin për Tiranë. Rruga ishte e vështirë, por më e vështirë ishte e vërteta se çdo metër që bënim, ne largoheshim nga shtëpitë tona. Në Mamurras e kishim djalin e axhës, Skënderin. Kishte ikur në Shqipëri në vitin 1956. Jetonte me të vëllain. Edhe pse ishim djem të axhës, nuk njiheshim mes vete. Kur zbritëm në Mamurras, kishte rënë terri. Takuam një djalë (25 vjeç) të cilin e pyetëm se mos e njihte dhe dinte ku banonte Skënder Tolaj. „Po kush është ai që nuk e njeh Skënderin“, na tha. „Po, ju, kosovarë jeni?“ – pyeti ai. „Po“. Na priu dhe na dërgoi në pallatin ku banonte Skënderi. Banesën e kishte pasur në katin e tretë. U ngjitëm. Dhe, trokitëm. Derën e hapi vajza e Skënderit. E pyetëm a ishte kjo banesa e tij. Po tha: “Urdhëroni hyni brenda”.
Kërkuam Skënderin, i cili u duk në derën e hapur para nesh. “Edhe pse s’po ju njoh, hyni brenda”, na tha. Sherifi reagoi: “ Si s’po na njeh? Ky është Fadil Beqa, ky Bajram Selimi e unë Sherif Bilalli“. Skënderi lëshoi një zë mallëngjyes:“ Fadil edhe Bajram, a jeni me të vërtetë ju djemtë e axhës?”. Ishte një skenë prekëse dhe me plot emocione. U përqafuam mes vete. Gëzimi na zhburrëroi pak, se na u mbushën sytë me lot. Skënderi përsëriste vetmevete: “Nuk po ju besoj syve të mi”. Po takoheshim pas tridhjetë e pesë vjetëve. Skënderi thoshte se kishte humbur shpresën se do ta takonte dikënd të familjes. Herë pas here, i drejtohej gruas a vajzës dhe e pyeste: “A është e vërtetë që kanë ardhur Fadili dhe Bajrami?“. Biseduam dhe u munduam të çmallemi. Nuk di çka nuk i treguam për atë kohë aq të shkurtër, por 35 vjet ndarje ishin të gjata. Më bëhej se veç kalonim nëpër tema të ndryshme.
U lajmëruam në përfaqësinë e Kosovës në Shqipëri
PYETJE : Ju nuk kishit mbajtur ndonjë korrespondencë nga Kosova më herët me Skënderin ?
Fadil Tolaj: Tepër rrallë. Në të vërtetë, Skënderi kishte pasur një parandjenjë që dikush prej Kosovës do ta vizitonte për Vitin e Ri, që e kishim lënë pas. Pastaj na tregoi një rast të pabesueshëm. Para disa muajve, na kishte dërguar një letër. Letra ishte kthyer mbrapa, me shpjegimin se personat që u destinohej letra, nuk jetonin në Kosovë. Atë natë, e kishte marrë dhe e kishte rilexuar. Intervali kohor nga rileximi i letrës dhe arritjes sonë te Skënderi ishte vetëm dhjetë minuta. Pasi ishte demoralizuar tej mase, e kishte hudhur në shportë.
Kur u qetësua pak, e nxori dhe na e tregoi. Të nesërmen, në mëngjes, u nisëm për Tiranë. Skënderi erdhi me ne. Ishte kuadër i shkolluar. Punonte në Ministrinë e Bujqësisë. Shkuam në zyrën e tij ku punonte. Prej aty, arritëm t’iu lajmërohemi disa anëtarëve të familjeve, që i kishim në Perëndim. Iu lajmëruam edhe Salih Çekajt në Shtutgart. I treguam që gjendeshim në Shqipëri. Ai na sugjeroi të lajmëroheshim në përfaqësinë e Qeverisë së Kosovës, e cila gjendej në Muzeun Kombëtar. « Drejtohuni » , na tha, te Prof. Ali Aliu. Aty punëtor administrativ, në atë kohë, kishte qenë Zymer Berisha.
PYETJE : A u lajmëruat në përfaqësinë e Kosovës, dhe a u dolën në ndihmë?
Fadil Tolaj : Po. Shkuam dhe iu lajmëruam Zymerit. I treguam se kush ishim dhe nga ishim. Zymeri u tregua shumë i sjellshëm dhe njerëzor me ne. U tregua edhe shumë i gatshëm të na ndihmonte, aq sa kishte mundësi. I treguam se për banim nuk kishim nevojë për ndihmë, sepse kishim të afërm në Shqipëri.
PYETJE : Atë kohë, regjimi i Serbisë kishte shtuar shumë zullumin ndaj shqiptarëve. Shumë të rinj kishin refuzuar të shkonin në shërbimin ushtarak të Serbosllavisë. Veç kësaj, kishte edhe ndonjë që kishte tentuar të formojë edhe grupe të armatosura. A takuat ju dikënd atje?
Fadil Tolaj: Gjatë qëndrimit tonë në Tiranë, veç atyre që ishin në organizim, që në një kuptim i takonim edhe ne, takuam edhe disa të tjerë , që i takonin grupit të Gjakovës, që kisha pasur rastin t’i njoh më herët. Kishte edhe nga Deçani. Disa prej tyre ishin aty edhe më herët, në studime. Ka pasur që kanë ardhur pas nesh, si për shembull Faton Mehmetaj me të fejuarën dhe me një kusheri të tij. Ardhja e Fatonit, sidomos interesimi i tij për të na takuar të gjithëve, edhe sot është i dyshimtë. Neve na thoshte se kishte ikur nga shtëpia, ngase Slloba dhe Vula i kishin kërkuar disa kilogramë tritol.
Ndërsa kusheririt të vet, Xhemajl Berishës, i kishte kërkuar armë se donte ta vriste Vulën. Pajtohem me atë që në intervistën e tij ka thënë Xhemajl Berisha. Dyshimi na u shtua edhe më shumë, kur dihet që Fatoni, nga një anë thoshte se kishte ikur për shkak se po e kërkonte policia serbe, e në anën tjetër, pas një kohe, u kthye në Kosovë. Vazhdoi me vite të tëra të bëjë jetë normale. Dihet që serbët kanë qenë të pamëshirshëm. Gjëra të këtilla nuk kanë lejuar. Të gjithë të përndjekurit e vërtetë e dinë që Kosova për ta ka qenë ëndërr, por gjatë luftës ky na doli edhe zëdhënës i UÇK-së.
PYETJE : A doli i arsyeshëm largimi juaj nga shtëpitë?
Fadil Tolaj: Më 18 janar 1992, kemi qenë në Durrës te Xhaferi. Në mbrëmje radioja lamëroi se në fshatin Pobërxhë një ekspeditë e madhe e policisë serbe kishte bastisur disa shtëpi të familjeve të Tolaj. Lajmet bënin të ditur se nga maltretimet fizike nuk ishin kursyer as fëmijët dhe të moshuarit. Ishin bërë disa arrestime. Meqenëse në atë kohë lidhjet telefonike në Shqipëri funksionin me vështirësi, të nesërmen shkuam në Tiranë. Nga hotel “Tirana” telefomuan në Gjermani, te motra ime. Ajo, duke dashur të na kursejë, na tha se na kishin kërkaur neve dhe asgjë më shumë. Pastaj thirrën Salihun në lokalet e LDK-së në Shtutgart. Pasi i kërkuam, ai na tregoi gjendjen reale. Detajishit na tregoi për demolimet që policia i kishte bërë, maltretimet dhe arrestimet. Na tha se ishte ne kontakt me Kosovën. Dhe se për çdo gjë do të na informonte. Në veçanti, më duket, se u mërzita unë. Kisha frikën se në mungesë timen do të ma merrnin dikënd peng. Për shkak të kushteve të vështira të komunikimit në Shqipëri, aty nuk mund të qëndronim dot.
Meqë unë dhe Sherifi posedonim dokumentet e udhëtimit, të nesërmen fluturuam me aeroplan për Gjermani. Bajrami nuk kishte pasaportë, mbeti në Shqipëri. Për udhëtim, nuk patëm probleme. Gjermania ende nuk kishte aplikuar regjimin e vizave. Zymer Berisha na i rezervoi biletat kthyese. Në këto halle, na u gjet edhe Rexhë Dobrunaj. Pati ardhur nergut nga Gjermania, për të na ndihmuar. Një pjesë e familjes dhe të afërmëve (motra, djemtë e axhës dhe nipat) të mi gjendeshish në Berlin. Unë dhe Sherifi u vendosëm te motra ime. Aty ishte edhe miku im, kolonel Tahir Zemaj.
PYETJE : Si dhëndërr i tij, ju sigurisht atij i keni rrëfyer në detaje për këtë organizim? A kishte njohuri ai për të?
Fadil Tolaj: Me kolonel Zemajn kam biseduar, por ishte edhe vetë në dijeni për këtë organizim.
PYETJE : A kontaktuat nga Berlini me Salihun?
Fadil Tolaj: Po. Pasi pushuam pak, i telefonuam. E lajmëruam që kishim arritur në Berlin. Nga zëri e vërejta që ishte shumë i shqetësuar. Ai e kishte ditur që policia serbe ishte kërcënuar, duke kërkuar vetëdorëzimin tim, ndryshe do të ma merrnin peng gruan a djalin. Unë këtë e kuptova gjatë bisedës me të. Meqenëse, pa arsye, e ndiente një peshë të „fajit“, unë i thashë pa asnjë diplomaci, se një barrë të tillë nuk kishte nevojë t’ia ngarkonte vetes. Të gjithë kemi qenë të vetëdijshëm për aktet tona. Kësaj pune i kemi hyrë me dëshirë dhe ky proces as nuk ka filluar me ne, as nuk do të ndalet deri në realizimin e aspiratave tona dhe të shumë gjeneratave para neve. Pata përshtypjen se Salihu u qetësua sado pak. Pastaj e kërkoi mikun tim, kolenel Tahir Zemën. Biseduan gjatë në telefon.
PYETJE : Kur ke vënë kontakt me familjen në Kosovë?
Fadil Tolaj: Kontakte indirekt, nëpërmes njerëzve që vinin nga Kosova në Gjermani, kemi pasur që ditët e para. Por, një kontakt më të afërt e patëm ditën e dytë të arritjes në Berlin. Djali i axhës, Agimi, na telefonoi. Sapo ma dëgjoi zërin, m’u drejtua: „Mos më pyet nga lajmërohem, por, baca Dil, jemi të gëzuar që keni arritur shëndosh e mirë, sepse situata është shumë e keqe. Policia serbe për 3 – 4 ditë kanë ardhur dhjetë herë në shtëpinë tënde. Kërkojnë të dorëzohesh. Por, mos gabo e kthehesh. Po u ktheve, ke mbaruar. Nga nëna jote, Hajria, po e kërkojnë një automatik. Nëse nuk e dorëzon, po kërcënohen se do ta marrin peng djalin ose gruan tënde“.
U shqetësova tej mase. Agimi më qetësoi pak, kur më tha se jo vetëm ai, por edhe fshati kishin vendosur të mos e lejojnë për së gjalli këtë punë. Pastaj, meqenëse isha në një banesë me mikun tim, kolonel Tahir Zemajn, ai më ngushëllonte, duke më thënë se policia serbe donte të mbillte frikë me presione dhe shanatazhe, por kurrë peng nuk do ta marrë askënd. Nga shqetësimi im, Tahiri e thirri në telefon Salihun, dhe ia shpjegoi situatën. Ranë takord që po ndodhi të merrej dikush peng nga familja, të ktheheshim të gjithë bashkë.
Policët i kërcënoheshin nënës për ta gjetur armën time
PYETJE : A ke pasur armë dhe a u mor peng ndokush?
Fadil Tolaj: E kam pasur një automatik. Nëna ime e dinte se ku ishte ai, por ajo nuk e kishte dorëzuar. Nuk e kishte dorëzuar, edhe kur njëri prej të arrestuarve, para Vulës famëkeq dhe shefit të tij, i kishte thënë nënës Hajrije: „Dorëzoje armën që e ka Fadili“. Tash nuk dua t’ia përmendi emrin atij personi. Megjithatë, nëna, me gjakftoftësi, u kishte thënë policëve:“Bastisni! Po pati nevojë, rrënoni shtëpitë dhe shtallën, por unë nuk di që Fadili ka pasur armë!Bëni çka të doni, por në të ardhmen më lini rehat! ».
Asgjë nuk doli nga presioni dhe shantazhet e policisë serbe, falë nënës dhe këmbëngulësisë së fshatit Pobërxhë. Rol të rëndësishëm me këtë rast ka luajtur ndërmjetësimi i plakut të fshatit, Selim Delisë. Në shitoren time, dhe në praninë e disa banorëve të fshatit, i kishte thënë Vulës : « Nëse tentoni t’ia merrni dikënd peng familjes së Fadilit, dijeni që do të përballeni me tërë fshatin. Shikoj këta dy-treqind burra rreth rrugës. Po ju flas në emër të tyre ». Deri në vdekje, për bashkëfshatarët e mi, në veçanti për Selim Delinë, respektin do ta ruaj.
Nga kjo lloj rezistence, policia serbe largohet me bisht nën këmbë, por me kërcënimin se do të kthehen prapë. Kjo doli e vërtetë. Derisa e kam tërhequr familjen nga Kosova në vitin 1994, kurrë ekspeditat bastisëse të policisë serbe familjes sime nuk iu kanë ndalur.
PYETJE : Në janar të vitit 2004 mbushet një vit nga vrasja e kolonel Tahir Zemajt. Na thoni, nëse dini, kur janë takuar Salih Çekaj dhe ky në Gjermani?
Fadil Tolaj: Veç bisedave telefonike të shpeshta dhe të gjata mes tyre, dy muaj pasi kishim arritur në Berlin, me kërkesën e Salih Çekajt, kemi shkuar në Shtutgart. U nisëm të tretë : Tahiri, Sherifi dhe unë. Rexhë Osaj nga Deçani na çoi me veturën e vet. Këtë gjest e bëri për hatër të Tahirit. Ka pasur një respekt të veçantë për të. Ka qenë njeriu më besnik i Tahir Zemajt. Fatkeqësisht, pas luftës, të dytë i vrau një dorë tradhtare. Qëllimi i kësaj vizite ka qenë bashkërenditja e veprimtarisë politike dhe asaj ushtarake në të ardhmen.
Pastaj, njohja më për s’afërmi e Salihut dhe Tahirit me peripecitë tona. Salihu, për këtë rast, në lokalet e LDK-së në Shtugartd, kishte organizuar edhe një takim me Hafiz Gagicën dhe Ramush Tahirin. Ramushi atëherë ka qenë zëvëndës i kryeministrit Bukoshi, si dhe një lloj ministri (a koordinatori) në resorin e mbrojtjes. Pas dy ditësh qëndrimi në Shtutgart, dhe shumë bisedave, u arrit një marrëveshje që aktivitetet politike, por edhe ushtarake, duhet të intensifikoheshin. U bisedua edhe për rezistencën e Adem Jasharit, që Salihu e njihte mirë.
PYETJE : Po ti, legjendën e qënderesës, Adem Jasharin, a ke pasur rastin ta takosh ndonjëherë?
Fadil Tolaj: Pas një vit qëndrimi në Gjermani, në fund të vitit 1992, jam kthyer në Shqipëri, për t’u takuar me familjen. Në Shqipëri, në Përfaqësinë e Republikës së Kosovës e kam takuar legjendën e rezistencës dhe të luftës Adem Jasharin. Isha shumë kurreshtar ta shoh njeriun që mundi dhe guxoi t’i dalë përballë kuçedrës Serbi, në vitin 1991. Këtë takim ma ka mundësuar Zymer Berisha. Paraparakisht, veç asaj që dija për sulmin që familja Jashari kishte përjetuar në vitin 1991, historinë patriotike të kësaj familjeje ma mësoi Zymeri. Kur u takova me Ademin, isha tepër i lumtur, sepse në atë njeri shihja çlirimtarin. Aty u takova edhe me Jakup Nurën. Ishte bashkë me Ademin. Kam takuar edhe Xhemajl Berishën, i cili kishte gati një vit që jetonte në Shqipëri dhe Ismet Çekajn.
Për të gjithë këta njerëz, Salih Çekaj na kishte folur disa herë. Ismeti, shumë vjet, ka qenë shtylla kryesore në Shqipëri për të gjithë bashkëluftëtarët dhe bashkëveprimtarët që ishin rreth Salihut dhe më gjerë. Kam takuar edhe shumë të tjerë, që për shkak të represionit që policia serbe ushtronte në Kosovë, ishin detyruar të largoheshin prej atje. Kishte edhe asi që kishin ardhur nga Perëndimi, në cilësinë e komesarëve politikë dhe përhapnin propagandë kundër institucioneve të atëhershme të Kosovës. Neve që ekonomikisht ishim dobësuar shumë, për shkak të rrethanave të krijuara, na paraqiteshin sikur “Bossa”, që mund të hargjonin edhe nga 200.00 DM në ditë. Pasi jam vendosur në Zvicër, kam mësuar se të gjithë ata kishin qenë “Bosssa mafiozë”, të cilët i kishte përzënë Zvicra, për shkak të aktiviteteve të tyre kontrabanduese. Tash as që ia vlen të merremi me ta.
PYETJE : Megjitahtë, në atë kohë, në Shqipëri fillon një antikosovarizëm i shfrenuar prej këtyre “bossave mafiozë”. Ndoshta lexuesit kanë dëshirë të dinë më shumë për ta?
Fadil Tolaj : Normal, këta “bossa mafiozë” kanë emra dhe mbiemra, por “bossi” i tyre ka qenë Xhavit Haliti. Thoshin se janë ushtarë të Xhavitit, a siç i thoshin ata, njëfar « Zekës ». Në janar të vitit 1993, e kam parë edhe “kryebosin” e tyre, i cili erdhi në Shqipëri. Ishte i veshur me një pallto të gjatë e të shtrejtë. Në dorë mbante një çantë diplomatike. U takuam në një lokal, para hotel Dajtit. Kam qenë me Xhemajl Berishën dhe disa të tjerë, kur ky Zeka filloi të shajë e shkretojë mbi institucionet e Kosovës. Nisi të flasë edhe kundër Salih Çekajt dhe grupit tonë. Nuk munda pa reaguar. “A e njeh mirë ti Sali Çekajn ? » – i thashë ? ». “Nuk e njoh personalisht, por kam dëgjuar për te”. Ia preva shkurt, se nuk guxonte të fliste për Salih Çekajn. Kur ia kam lexuar intervistat e tij në një gazetë ditore të Kosovës, dhe rrëfimet për takimet që ka pasur me Adem Jasharin, jam trishtuar. Krejt gënjeshtra kanë qenë. „Zekën“ s’ka njeri në Shqipëri, që e ka parë duke pirë një kafe me Adem Jasharin.
PYETJE : Ky ka deklaruar që është edhe themelues i UÇK-së.
Fadil Tolaj : Gjuha është prej tulit, por themelues të bërthamave të para të një force mbrojtëse, por edhe çlirimtare, kanë qenë Salih Çekaj, Adem Jashari dhe Zahir Pajaziti. Në Rafshin e Dukagjinit, i pari ka vepruar Salih Çekaj, në Drenicë Adem Jashari, në Llap Zahir Pajaziti. Nëse „Zeka“ dhe kompania tij kanë formuar ndonjë ushtri tjetër, atëherë po del se kanë punuar kundër Adem Jasharit, dhe e kanë minuar atë. Edhe ashtu dihet se UÇK-ja nuk kishte komandim vertikal. Ndërsa ata që formuan ushtri të rregullt, me komandim ushtarak të mirëfilltë, janë strategët: kolonel Ahmet Krasniqi dhe kolonel Tahir Zemaj, pastaj veterani i luftës Salih Çekaj dhe strategu Agim Ramadani e shumë të tjerë, që u flijuan për Kosovë. Ata ia arritën që njësitet e UÇK-së, të organizuara dobët nga gjeneralët që lindën si kërpurdhat pas shiut, t’i organizojnë në njësi operative. Kështu duke fituar në beteja, si atë të Loxhës dhe Koshares, i shkaktojnë humbje të mëdha armikut në njerëz dhe teknikë.
PYETJE : Si ndodhi që ti u vendose në Zvicër e jo në Gjermani ?
Fadil Tolaj: Pas qëndrimit në Shqipëri, u ktheva në Gjermani nën përcjelljen e Salih Çekut dhe të Demë Tolajt kam hyrë në Zvicër. Në kufi na kanë pritur Ismet Avdullahu nga Llapi, i cili atëherë vepronte me Salih Çekajn. Me të ka qenë Saim Tahiraj.
U vendosa në Zvicër, me bindjen se nga aty do të kontribuoja më shumë. Edhe në Zvicër kemi pasur njerëz të njofshëm, si dhe pjesëtarë të familjeve. Të gjithë na kanë dhënë përkrahje të madhe morale, sidomos bashkëfshatarët.
PYETJE : Ti je dhëndërr i kolonel Tahir Zemajt, që është edhe figura më komplekse nga kolosët e luftës. Për së gjalli ka qartësuar shumë gjëra . Veç dy librave me motive nga lufta, ka dhënë edhe shumë intervista. Megjithatë, për të ende nuk është thënë fjala e fundit. Më 4 janar 2004, mbushet një vit nga vrasja e tij. A mund të thoshit diçka më tepër ?
Fadil Taloja: Është e vërtetë që kolonel Tahir Zemaj, për së gjalli, i ka qartësuar shumë gjëra. Pas dy librave « Kështu foli Tahir Zemaj », me motive dhe shpjegime nga lufta, doli nga shtypi një pamflet libër « Kështu bëri Tahir Zemaj ». Autorët e këtij libri, përveç falsifikimeve, janë marrë me shpifje dhe me jetën private të kolonel Zemajt. Për të treguar se krejt ai libër është pamflet me shpifjet më të paskrupullta, pa u thelluar shumë, do t’i përmend disa fakte. Tahir Zemaj, në qeshor të vitit 1991, nuk është liruar, por është arratisur nga Burgu i Dubravës. Në shtëpinë time ka qëndruar dhjetë ditë.
Pas dhjetë ditësh, me dy vetura e kemi përcjellë deri në Prishtinë. Në përcjellje të tij kam qenë unë, Azem Zemaj, Isuf Kurmehaj dhe Adem Coca. Gjatë rrugës, unë e kam bartur në shokë pasaportin e tij. Falë një organizimi të mirë dhe disa lidhjeve familjare, arriti të largohet në Perëndim. Posa ka arritur në Gjermani, siç e kam shpjeguar më herët, vazhdimisht ka qenë në kontakt me Salih Çekun , dhe ka qenë në dispozicion të instutucioneve të Republikës së Kosovës. Kolonel Tahir Zemajn, pa hak, e kanë akuzuar kundërshtarët, duke iu frikësuar famës së tij dhe respektit që kishte në Dukagjin dhe në krejt Kosovën.
Le ta kenë për turp autorët e librit pamflet „Kështu bëri Tahir Zemaj“, të cilët, ndër të tjera, e akuzuan se në Kroaci paska luftuar në anën e ushtrisë serbe, kundër Abesë që luftonte në anën kroate!!! Nuk ka njeri në botë që e ka parë Tahir Zemajn të ketë luftuar në Kroaci, përveç autorëve të librit akuzues – Ernest Lumës dhe Skënder Krasniqit. Besoj që kur të zbardhet vrasja e kolonel Zemajt, do të shkruhet edhe një libër tjetër me titullin „Kështu e vranë Tahir Zemajn“.
Edhe gazeta e falimentuar « 24 orë », me gojën e Kemajl Shaqirit të Tushilës, ka vjellur shumë vnerë mbi figurën e kolonel Zemajt. Unë do të thosha se sikur që gazeta « Zëri i Kosovës » i LPK-së, që e ka vrarë moralisht kolonel Ahmet Krasniqin, Kemajl Shaqiri, në gazetën « 24 orë », e ka vrarë moralisht kolonel Tahir Zemajn. Moralisht ia kanë varë edhe djalin Enisin. Ndërsa të tretë : Kolonel Zemajn, të birin e tij dhe kushëririn e tyre Hasanin, më 4 janar 2003, i vranë fizikisht kriminelët për të humbur gjurmët e krimeve të mëhershme. Për Kemajl Shaqirin kam për të thënë shumë, por tash për tash, do t’i them vetëm edhe dy fjalë. Veç kolonel Tahir Zemajt, ka deshmitarë të tjerë të gjallë që kanë thënë se Shaqiri ka qarë me lot sikur fëmija, duke e lutur ministrin e Mrojtjes Krasniqin që të mos e dërgojë në front. Ka qarë dhe në Koshare. Pastaj, botërisht dihet se Kemajli ka ikur nga Drenica, dhe kështu ka dezertuar nga UÇK-ja. Ky kameleon modern ditën ka qenë me Ministrinë e Mbrojtjes, natën e ka pështyrë atë.
Frikoheshim se Salihu do të dëbohej nga Zvicra në „Jugosllavi“
PYETJE : Kam dëshirë ta qartësojmë edhe një detaj rreth Salih Çekaj. Është përfolur se një herë ka qenë në rrezik të dëbohet për Serbi. Çfarë di ti ?
Fadil Tolaj: Pas fillimit së luftës në Kroaci, dhe vazhdimit të asaj në Bosnjë (1993/94), dihet që Serbia e trashi zullumin edhe në Kosovë. Veç shumë masave represive, filloi kolonizimin e Kosovës me serbë dhe malazezë. Në komunën e Deçanit, gjegjësisht në Junik dhe përgjatë rrugës Deçan – Gjakovë, filloi ndërtimin e shtëpive për kolonët serbë të Kroacisë dhe Bosnjës. Salihu vendosi ta pengojë këtë ndërtim. Me disa bashkëveprimtarë disa herë shkon nga Perëndimi dhe i shkatërron. Në mungesë të dokumentave për udhëtime legale, ilegalisht kalonte nga tri shtete, derisa arrinte në vendin e caktuar. Pas një aksioni që e kryen atje, kthehet në Zvicër. Kur niste për Gjermani, posa kalon kufirin, e ndalin autoritetet gjermane dhe e kthejnë sërish në Zvicër.
Autoritetet zvicërane e kanë mbajtur disa ditë, nën kërcënimin për ta dëbuar në ish-Jugosllavi. U shqetësuam shumë. Kot u munduam të kontaktojmë. Me Kadri Lokajn dhe Zenun Idrizin shkuam në Burgun e Bazelit të bënim diçka. Ishte krejt e kotë. U brengosëm tepër, kur na thanë se pas disa ditësh do t’ua dorëzonin autoriteteve serbe. Situatën e ka shpëtuar Xhafer Shatri, ministër i informatave në ish-Qeverinë e Kosovës. Falë ndërhyrjes së tij, autoritetet zvicërane Salihun e kanë kthyer në Shqipëri, e jo në Serbi. Në gjithë këtë rrëmujë, çfarë koinçidence? Duke kryer disa punë të miat për bashkim familjar, u takuam rastësisht në Policinë e Aeroportit të Cyrihit. Aty ndërruam dy-tri fjalë, dhe më tha se e dërgonin për Tiranë. Kur i tregova se të nesërmen duhej të fluturoja edhe unë andej, më porositi që të merrja me vete pak veshmbadhje për të dhe një shumë frangash. Të nesërmen jemi takuar në Aeroportin e Rinasit. Kishte dalë të me presë me Milazim Marajn.
PYETJE : Të gjitha gjërat i thoni të detajizuara…
Fadil Tolaj: I them, sepse në sakrificat e Salih Çekut, Adem Jasharit, Zahir Pajazitit etj., përfituan shumë njerëz që nuk u ka munguar as një pulë. Përfituan dhe u ngritën politikisht ata të cilët, kur këta kryenin aksione dhe ende pa e lëshuar territorin e Kosovës, lëshonin komunikata dhe vetëemëroheshin zëdhënës të UÇK-së, të njëjtit akuzonin, akuzojnë edhe sot duke na ndarë se kush është ose ishte kundër UÇK-së, e tash për a kundër TMK-së. Nuk ka shqiptarë që është kundër atyre që u flijuan për lirinë e Kosovës, por janë, si jam edhe unë, kundër përfituesve dhe keqbërsëve, të cilët ia kanë prishur imazhin edhe lirisë, edhe Kosovës. Të gjithë jemi që TMK-ja të shndërrohet në ushtri të mirfilltë dhe të jetë në shërbim të qytetarëve të Kosovës. Por, ata që kontribuan më së paku na dolën më të zëshmit. Tashmë thonë se edhe TKM-ja është e tyre!!!
PYETJE : Një kohë të gjatë, Salih Çekaj është anatemuar. Kush e bënte këtë dhe pse?
Fadil Tolaj: Salihun, edhe gjatë luftës, ka pasur të atillë që janë munduar ta anashkalojnë. Pas luftës, në vend të meritave dhe mirënjohjeve, kundërinstitucionalistët u munduan ta injorojnë. Kjo i bëhej Salihit, sepse ai që nga themelimi i institucioneve të Kosovës, për të cilat edhe vetë punoi shumë, i respektonte ato. Nga ana tjetër, edhe vetë këto institucione Salihut dhe bashkëveprimtarëve të tij, nuk i kanë dalë në ndihmë financiarisht. E di që prej vitit 1994 deri në luftën e haptë për shumë aksione dhe nevoja të organizimit Salihu ka kërkuar ndihmë nga ne, shokët e tij. Ka kërkuar ndihmë edhe për të tjerët në Kosovë.
PYETJE : Bashkëveprimtarë të Salihut flasin se ti ke ndihmuar disa herë, dhe se ke falur apo huazuar një shumë të caktuar parash. Si qëndron e vërteta?
Fadil Tolaj: Dihet që çdo organizim, përveç vullnetit dhe sakrificës së njerëzve, kërkon edhe mjete materiale. Ato shpesh mungonin. Qeveria që vepronte nga mërgimi taktizonte shumë. Atëherë, për të vepruar, duhej një lloj organizimi dhe ndihme interne. Më datën 20.08.1995, Salihu kërkoi një shumë të caktuar parash. Ishte e domosdoshme të bleheshin disa paisje, për t’i dërguar në Kosovë. Pasi e sigurova një pjesë të tyre, më 21.08.1995, me autorizimin e Salihut, ia kam dorëzuar në dorë 1300.00 Frs Zenun Idrizit.
Kah fundi i vitit 1996, Adem Jashari kishte kërkuar urgjentisht ndihma nëpërmes bacës Rifat. Këtë na e ka thënë Osman Ferizi, i cili e kishte informuar Salih Çekajn. Salihu, bashkë me Osman Ferizin dhe Ekrem Shehollin, veprojnë shpejtë, duke kërkuar nga shokët të mblidhen para. Në këtë aksion, kam marrë pjesë më 200.00 Frs. E di që janë tubuar 5830.00 franga e marka. Më 1 shkurt 1997, në Munih, Osman Ferizi dhe Ramadan Bobi ia kanë dorëzuar Rifat Jasharit.
Në fillim të vitit 1997, u vra Zahir Pajaziti me dy bashkëluftëtarë. Nuk vonoi shumë dhe filluan burgosjet e pjestarëve të UÇK-së në tërë Kosovën. Vala e arrestimeve e përfshiu edhe komunën e Deçanit, dhe preku bashkëpunëtorët e drejtpërdrejtë të Salih Çekajt, siç ishte Agron Tolaj, Arif Panxhaj etj. Këto vrasje dhe arrestime i dhanë grusht të rëndë organizimit të UÇK-së. Menjëherë u ndie nevoja e përtëritjes së radhëve dhe nevoja për mjete materiale. Në shtator të vitit 1997, Salihu kërkoi nga unë 10000.00 DM, me kusht që më vonë të më kthehen. Ashtu edhe ka ndodhur. Këto marka, në shumën e frangave zvicërane, prapë, me autorizimin e Salihut, ia kam dorëzuar Zenun Idrizit. Ky i ka dorëzuar në vendin e caktuar.
Në pranverën e vitit 1997, pas trazirave që ndodhën në Shqipëri, Salihu kishte disa njerëz në Veri të Shqipërisë, si Shpend dhe Xajë Çelën etj., të cilët ishin të gatshëm të bëjnë shumë për Kosovën. Në Shqipëri, si njeri i Salihut, vepronte edhe Ismet Çeku. Tash ishte mundësia, me çmime të volitshme, të blihen shumë armë të kalibrave të ndryshëm. Salihu prapë m’i kërkoi 10000.00 CHF. Tash çdo kush e dinte se lufta me shpejtësi të madhe do ta përfshijë Kosovën, prandaj nuk ishte momenti për ngurrim. Nuk më qëlluan aq sa m’i kërkonte, por 8000.00 franga zvicërane, në banesën e tij në Shtutgart, Salihut ia kam dorëzuar në dorë më datën 05.12.1997. I pranishëm ka qenë edhe Demë Tolaj.
PYETJE : Fillimi i vitit 1998 ishte shumë i egër për shumë familje në Drenicë. Forcat serbe sulmuan familjen Jashari nga Prekazi, pastaj masakruan disa familje në Likoshan dhe Qirez. Në mars, pas rezistencës tri ditëshe (më 5, 6, 7) forcat serbe me artileri të rëndë vrasin shpirtin e rezistencës Adem Jasharin dhe shumicën e anëtarëve të familjes së tij. Ndryshon çdo gjë në organizimin e shqiptarëve. Si u gjendën bashkëluftëtarët dhe bashkëveprimtarët e Salih Çekut në këto rrethana të reja?
Fadil Tolaj: Pas këtyre masakrave të serbëve në Drenicë, lufta e haptë pëlciti edhe në Dukagjin. Tash u paraqit nevoja për një riorganizim. Salihu, si gjithnjë, veproi me shpejtësi. Erdhi në Zvicër me kolonel Tahir Zemajn, për t’i bashkërenditur veprimet me Ministrinë e Mbrojtjes. Ata vepruan në dy drejtime. Salihu shkoi në Lucern, në një tubim me bashkatdhetarë, ku merrnin pjesë parti politike dhe shoqata të ndryshme. Tahiri shkoi të takohej me disa oficerë shqiptarë, për ta organizuar luftën kundër forcave serbe, që në Kosovë i kishin filluar masakrat. Atë ditë, Tahirin e kam shoqëruar unë.
Së pari, kërkoi të takohej me Zeqir Lekën, jo që kishte ndonjë përgatitje të lartë ushtarake, por ky, në disa ndeja, i kishte deklaruar Tahirit se në momentin e caktuar, do t’i bashkëngjitej dhe do të hynin bashkë në Kosovë. Takimin e realizuam në Mëvempik të Regensdorfit. Biseda zgjati më se katër orë. Tahiri qe shumë i qartë. Ia tregoi formën e organizimit dhe kohën kur do të hynin shumica e oficerëve shqiptarë në Kosovë. Asnjë rezultat! Thjesht, Zeqir „vodniku“ nuk ishte në gjendje ta realizojë atë që kishte deklaruar. Deklarimet e tij, disa herë, i kam dëgjuar edhe vetë. Mandej, në disa regjione të Zvicrës, kishte shkuar aq larg, sa kishte bërë edhe lista për rekrutim, në kohën kur nuk duhej. Tash kur duhej, Zeqiri merrej me filozofi patriotike, e lufta bënte kërdi në Kosovë.
Pas këtij takimi, shkuam për Cyrih. Tahiri me Agim Mehmetin kishin lënë një takim tjetër, me disa oficerë të tjerë. Atë ditë, ka ndodhur maskara në Lybeniç. Takimet ishin shumë të ngjeshura. Mu për këtë, pak pas mesnatës, me Tahirin u kthyem në banesën time. Dy orë më vonë, u kthyen edhe Salihu e Demë Tolaj. Përpos që ishin të lodhur, ishin tej mase edhe të dëshpëruar për shkak të shumë pengesave, që i kishin krijuar disa sabotues që flisnin në emër të UÇK-së, por për të cilët asgjë nuk ishte e vlefshme nëse nuk ishte në vijën politike të Enver Hoxhës. Nga dëshira për të ditur se çka po ndodhte në Kosovë, kah ora tre e mëngjesit, e mora në telefon nipin tim, Shkëlzen Kuçin nga Deçani. Në telefon, i dëgjoja rafalet e detonimeve që ia fusnin njeriut frikën në Zvicër, e lere më atyre që ishin shumë afër tyre.
Shkëlzeni , tepër i dëshpruar me organizimin e dobët, m’u drejtua : « Si është mundur, o dajë, të shkojmë në Shqipëri për armatime, të rrezikojmë me qindra veta, e të kthehemi duarthatë?! Çfarë organizimi është ky, kur nuk na mundësohet të armatosemi as për vetëmbrojtje? ». I tronditur nga këto fjalë, nuk dita si t’i përgjigjem. Pasi të gjithë sa ishim të pranishëm e kishim dëgjuar bisedën, i thashë : « A do dikënd tjetër të bisedosh, se unë s’kam koment për këtë“ ». « Po », tha. Ia afova dëgjuesen Salihut. Kur Salihu iu prezantua me emër e mbiemër se « unë jam Salih Çekaj », për Shkëlzenin ishte befasi, por edhe një kurajo. Salihu njihej në gjithë komunën e Deçanit, si shpresa më e madhe. Biseda e tyre zgjati më shumë se gjysmë ore. Të nesërmen Salihu dhe Tahiri u kthyen për Gjermani.
Pas pak kohe, kanë udhëtuar për Shqipëri. Pasi marrin pjesë në formimin e Brigadave të famshme të komanduara nga Minsitria e Mbrojtjes, me të cilën komandonte kolonel Ahmet Krasniqi, me urdhërin e tij, Salihu dhe Tahiri, me shumë oficerë dhe ushtarë, hynë në Kosovë. Se si kanë rrjedhur ngjarjet, për shumë çka dihet. Për luftën që ka bërë në Dukagjin, kolonel Tahir Zemaj ka pasur dhe ka dhënë mjaft material. Deri sot askush s’i ka kontestuar, madje as pas vrasjes së tij nga kriminelë të regjur. Pas vrasjes, ata që kishin folur shpesh me përbuzje për të, pranuan që kur kanë qenë në zor, Tahirit ia kanë besuar vëllezërit për t’ua shpëtuar jetën. Salihu qëndroi në front, derisa ra heroikisht në front kundër focave serbe në Betejën e Koshares, vetëm disa ditë pas Agim Ramadanit. Mendoj që, për Kosharen, ka edhe shumë çka të shkruhet, sidomos për rolin që kanë luajtur Salihu dhe Agimi.
PYETJE : Vitin e Ri 2003 e keni pritur bashkë me kolonel Tahir Zemajn, në banesën e tij në Berlin. Ai kishte në plan të udhëtojë për Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Udhëtimin nuk e realizoi, sepse më 4 janar 2003, pasi kishte udhëtuar për Kosovë, kriminelët e vranë në Pejë. A ke vërejtur te ai ndonjë shqetësim të jashtzakonshëm atyre ditëve sa keni qenë bashkë në Berlin?
Fadil Tolaj: Po, është e vërtetë që vitin e Ri 2003 e kam pritur në Berlin, së bashku me kolonel Tahir Zemajn. Ishte dëshirë e tij. Fatkeqësisht qe viti i fundit që e kemi pritur me të. Vit që do të më mbetet në kujtim tërë jetën. Është e vërtetë që ato ditë ka pasur të fluturojë nga Prishtina për në SHBA. Ndërsa sa i përket ndonjë shqetësimi të veçantë, ai për veti kurrë nuk ka pasur, as kur ka luftuar kundër forcave serbe. Të gjithë e dinë që ka qenë trim. Por, për djalin të cilin e ka dashur shumë, e di që vazhdimisht ka pasur shqetësime.
PYETJE : Gjatë bisedës sonë keni qartësuar shumë gjëra. Keni përmenduar edhe shumë emra. Vrasjet politike në Kosovë nuk janë ndalur ende. Vrasja e Sebahate Tolajt dhe Jusuf Haklajt na janë ende të freskëta. A keni frikë për këtë që e thatë?
Fadil Tolaj: Fatkeqësisht ndodhën edhe këto vrasje tepër të rënda. Gjatë luftës, ndodh gjithçka, por pas luftës nuk është dashur kurrsesi. Ne shqiptarët jemi ngopur me to. Njëqind vjet vrasje. Këto të fundit që i përmendët, janë kulmi i tragjedisë sonë, sepse, veç individëve, po vriten institucionet. Ndërsa në komunën e Deçanit do t’i përmendi tri fshatra: Pobërxhën, Strellcin dhe Isniqin, që u vranë para luftës, gjatë luftës dhe pas luftës. Kur jemi te frika, nuk di pse duhet të kem frikë nga e vërteta ? Çdo gjë që kam thënë, është e vërtetë. Fundi i fundit shpirt kemi të gjithë.
Për ta mbyllur këtë bisedë, kam dëshirë t’i them edhe dy-tri fjalë për figurën e Salih Çekajt. Me këtë rast, do të citoja profesorin e nderuar, Emrush Lokajn, i cili, në të pame për Salihun, thoshte: „Kur lexonim dhe mësonim për Sylejman Vokshin, Haxhi Zekën, Hasan Prishtinën, Luigj Gurakuqin, Isa Boletinin etj., e pyesnim vetveten se a thua si janë dukur këta njerëz?“. Tash, kur e analizoj punën dhe kontributin e tyre dhe të Sali Çekajt, them: Si kanë mundur të jenë ndryshe, veç si Salih Çekaj. Kontributi i tij kombëtar, është tipik një kontribut si i rilindasve.