HAKËRRIMI IDEOLOGJIK MBI LETËRSINË KOMBËTARE

Nga Mr. Sinan Gashi

Injorimi i figurave të mëdha kombëtare, konfiskimi a asgjësimi i veprave të krijuesve më të talentuar, si dhe ndjekja, arrestimi e dënimi i atyre që kombëtaren e kishin parësore në jetë dhe në krijimtari letrare, ishte dëshmia antikombëtare e sistemit totalitar gjysmëshekullor.

Mendime përgjithësuese

Sistemet totalitare kishin mënyrën e njëjtë të veprimit dhe të sundimit, kudo që ishin, ngase kishin burimin e njëjtë ideologjik dhe frymëzues. Për ta mbajtur postin pa të drejt, ata përdorin mjeshtëritë perfide, siç ishte kontrolli mbi gjithçka, e në veçanti mbi artet e letërsinë, e cila u shërbente për programin, qoftë të ideologjisë komuniste të personaliteteve pushtetore. Ata për t’i pasur nën zap, përdornin frikën, dhunën deri edhe asgjësimin. Që më 1945 filluan aksionet kundër krijuesve kombëtarë, e disa edhe pse nuk ishin më ndër të gjallët, i kishin mallkuar zyrtarisht dhe as ata as veprat e tyre nuk guxonin të ziheshin ngoje. Fatkeqësia kombëtare ishte e madhe, ngase të gjithë ata ishin krijues të temave të mëdha kombëtare dhe që e kishin mbajtur gjallë kombëtarizimin brenda e jashtë atdheut politik të shqiptarëve. Kur anatemohej “Lahuta e Malcis” ne shpirtërisht varfëroheshim, e kombëtarisht shkonim deri në zvetënim. U dënua liriku i përjetshëm Vinçenc Prenushi, u shpall i padëshirueshëm Arshi Pipa, u fye në dinjitet Ernest Koliqi, iu nënshtrua ikjes Martin Camaj, la kantierin e dhunës shtypëse Bilal Xhaferi, e qindra të tjerë, deri në ditët e demokracisë, u mbuluan nga terri i propagandës komuniste. Autorët nuk kishin parasysh vlerat dhe veprimtarinë kombëtare të tyre, po kërkesë e përgjithshme ishte: ideologjia mbi gjithçka dhe shteti kontroll fizik e shpirtëror i njeriut, madje edhe i krijuesit. Kjo bëri që për pesë dekada mos ta njohim historinë tonë të vërtetë, krijuesit tonë madhorë, traditën tonë të lavdishme. Fatkeqësisht të vërtetat e fatit tonë, po i njohim me vonesa të mëdha dhe hutimi para personaliteteve të imponuara, po na ngadalësojnë ecjen tonë përpara.

Gjergj Fishta ose Homeri Shqiptar

Nër fytyrat madhore dhe të papërsëritshme është poeti, dramaturgu, publicisti, eseisti, themeluesi i shoqërive kulturore, i revistave e gazetave të ndryshme Gjergj Fishta (1871-1940), i cili kishte besimin e deputetit të Parlamentit të parë shqiptar, apo ai që edhe ishte përfaqësues i Shqipërisë në Konferencën e Parisit (1919) dhe dy herë në Konferencat ndërballkanike, më 1930 dhe 1931. Ishte po ky njeri që, më 1908, në Kongresin e alfabetit të mbajtur në Manastir, propozoi versionin e alfabetit në emër të shoqërisë “Bashkimi” që e udhëhiqte, i cili u pranua dhe me të cilin shkruajmë sot e gjithë ditën gjuhën tonë të mirë. Veç veprave të shumta letrare e të tjera, me veprën epike “Lahuta e Malcis” me gjithsej 15.613 vargje, dëshmoi një talent të rrallë të cilën e punoi për tridhjetë vjet. Veç tjerash, kjo vepër ia dha përjetësinë dhe e bëri të njohur jashtë Atdheut. Edhe mbi këtë personalitet të madh, u veprua në mënyrë makabre: e zhvarrosën më 1968, me një frikë dhe sadizëm njëkohësisht. Vetëm në vitet e demokracisë, rifilloi jeta e vërtetë dhe filloi të bëhet vlerësimi real i letërsisë kombëtare. Retushimet dhe prerjet e tekste, fshehjet e dokumenteve, ishin mënyra e përhershme e atyre ideologjive. Po e zëmë, Luigj Gurakuqi, Ndre Mjedja dhe Gjergj Fishta kishin bërë fotografi së bashku në Shkodër. Ajo fotografi është botuar disa herë me Fishtën e hequr mjeshtërisht.

Pa i cituar studiuesit tanë se ç’thonë për krijimtarinë e Fishtës apo personin e tij, të cilët janë të shumtë, me interes është të thuhet se Maximilian Lambertzi i shquar bën krahasime homerike të veprës së tij. Dr.Wilhelm Scauster dhe Dr.Max Wieser në “Letërsinë e sotme botërore”, botuar në Berlin, shkruajnë se Fishta është poeti më i dalluar shqiptar, që ka zgjuar vetëdijen kombëtare dhe ka ngjallur kuptimin për liri, ndërsa Dr.Ivan Esih, pohon se me të drejtë është quajtur “poet kombëtar” dhe “Homeri Shqiptar”

Dhunimi i këtij personalitetit për së vdekuri, ishte paralajmërim për hakërrim mbi ata që ishin gjallë.

Romancieri i parë shqiptar u arrestua dy herë

Autori i më se tridhjetë e pesë veprave, e mbi të gjitha autori i romanit të parë të letërsisë shqipe “Marcja” (1889) dhe i cili dijen, mundin dhe pasurinë e fituar e shkriu për kombin e vet, është Ndoc Nikaj. Ai madje kishte blerë shtypshkronjën e parë më 1909. Pas burgosjes së parë nga Qeveria e Lushnjës, ai lirohet i pafajshëm pas dyzetë e gjatë ditësh, por ndihet shumë i fyer. Megjithatë punën krijuese e atdhetare nuk e ndalon. Bashkëpunimi i tij ishte edhe me të përkohshmet “Koha”, “Bashkimi”, “Besa Shqyptare” e “Zani i Shkodrës”.

Arrestimi i dytë ishte më banali. Kur më 1946 ai kishte 82 vjet, me një pushkë në krah e endin mes popullatës. Ata veç vrasjes fizike, kënaqeshin me varjen morale dhe shpirtërore.

Peripecitë e krijuesve janë të shumta dhe natyra të ndryshme, por vetëm ajo që quhej dhunë ishte e njejtë.

Fati i burgosjes shtatëvjeçare nga komunistët e kishte sfilitur Kristo Floqin nga Korça. Ai kishte arsim të lartë. Kishte doktoruar drejtësinë në Athinë më 1889 dhe pastaj kishte kryer punë të shumta kombëtare e pushtetore, si kryetar i gjyqeve e pastaj sekretar i përgjithshëm i Ministrisë së Drejtësisë në qeverinë e Ismail Qemalit e së dyti në qeverinë e Durrësit, prokuror në gjyqin e Korçës, avokat në Shkodër, Ministër i Arsimit në vitin 1920, dy herë deputet i parlamentit shqiptar, njëherë përfaqësues i Dibrës e pastaj i Korçës, në Qeverinë e Mbretit Zog, është anëtar e më vonë nënkryetar i Këshillit të Shtetit. Pos tërë këtij aktiviteti, shkruan vazhdimisht poezi në të përkohshmet, por ajo që e përjetoi në letërsi janë më se tridhjetë veprat dramatike, që kapin aktualitetin e kohës së autorit e disa edhe tashti. Njihen pesë veprat poetike dhe disa administrativo-ekonomike. Është e veçanti të ceket vepra “Shqiptarët”, e cila kishte pikënisje takimin e autorit me baronin austro-hungarez Dr.Jozef Kraus, të cilën bisedë e vjershëron në 83 faqe të një libri të vogël. Këto vepra të lëna në harresë ndoshta për bindjet e autorit, kanë bërë që të vjetërsohen si aktualitet letrar.

Doktori i parë i politikologjisë që aftësitë e veta i ishte dashur t’i tregojë në vende të huaja (prefekt i Thrakisë e Maqedonisë e më vonë i Sanxhakut e Samsunit, si dhe bej i Jerusalemit dhe guvernator i Palestinës, nënkomisar i Turqisë në Misir), punoi edhe punë të rëndësisë shtetërore e kombëtare në Shqipëri nga 1923-1939 (përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve, kryetar i Qeverisë shqiptare të 1935-tës, kryetar i këshillit të Regjencës), i duhet të degëdiset në dhe të huaj (Itali) dhe atje t’a mbyll jetën. Le që ky person u harrua përjetësisht, por edhe veprat e tij, që do të pasuronin traditën e romanit (“Nevruzi”) apo të dramës (“Trathëtia”).

Krijimet ia mbajtën jetën ngrohtë dhe më afër atdheut, si dhe e lanë shenjën e përjetësisë te brezat.

Kërkesa e ideologëve komunistëve ishte t’a dëshmojnë veten si të parët në historinë e jetës, të shtetit, si dhe të krijimtarisë. Ernest Koliqi me ndjenjën prej krijuesi, ndien dhembjen për fatin e tij. Thotë: “me drydhë fuqit ma të pastra të mendes e të zemrës në shërbim t’atdheut e mos me mujtë me gzue frymën ringjallëse t’ajris së tij: me ushqye një dashuni të pamasë për kombin e vet, një dashni të plleshme e ndërtuese, edhe me ndejun tue njeh larg aty një nga një ditët e muzgut të jetës, pa ngushllimin e nji shpërblimi moral të stërmerituar – asht drama njerzues vërtetë i pikëllueshëm”.

Një fat hiq më të mirë e pat edhe Midhat Frashëri, djali i Abdyl Frashërit. Kishte ky një kulturë të gjerë, të cilën e kishte degëzuar në lëmin e kulturës si dhe në veprimtari politike, gjithnjë me synim bërjen e Shqipërisë, jo kësaj sa një dorë, siç shprehej Asdreni një kohë e njëherë. I rritur dhe i edukuar në familjen e mendjeve të ndritura të babait të madh e të xhaxhallarëve krijues (Naimit e Samiut), dëshmohet me organizimin e Kongresit të Alfabetit ku zgjidhet kryetar i Kuvendit të tij, pastaj ishte përfaqësues i shpalljes së pavarësisë në Vlorë (1912), i Konferencës së Paqes në Paris dhe, së fundi, prijës i Ballit Kombëtar. I ra fati të jetë edhe pjesëmarrës i Konferencës së Mukjes, që ishte tragjike, si dhe për fatin e tij – vdiq në Nju Jork.

I injoruar deri në harresë “enciklopedia që ecën”

Madhështia e disa personaliteteve, sado mundohesh, nuk mund të rrëfehet me fjalë. Ta merr mendja se s’ke thënë gjithçka për të, kur më pastaj të dalin para dëshmi të tjera për bëmat e tij, Për Faik Bej Konicën mund të thuhet shpejtazi se kishte një kulturë të barazuar me fytyrat madhore evropiane të kohës, se njihte gjashtëmbëdhjetë gjuhë të huaja, se ishte bymuar me njohuri në shkollat e ndryshme në Stamboll, në Paris, në Londër e në Amerikë, se ishte krijuesi i parë i modernitetit në letërsinë shqipe, me veprat e tij në poezi, kritika letrare, ese dhe romani i papërfunduar “Dr. Gjilpëra”; se, kishe nxjerrë revistën enciklopedike “Albania” në Bruksel e Londër, apo edhe “Trumpeta e Krujës” e tjerë. Angazhimi i tij në jetën politiko-shoqërore po ashtu është jo i pakët: ishte pjesëmarrës në Kongresin e Trishtës (1913), në Qeverinë e Vidit (1914) dhe deri në përfundim të jetës ambasador i Shqipërisë në SHBA.

Edhe pse këtë krijues dhe stilist të rrallë nuk e patën në dorë përfaqësuesit e regjimit komunist, krijuan një propagandë të ulët, me të gjitha format e mundshme, nga politikan analfabetë e deri te studiuesit e ideologjizuar e karrieristë. U tha për të se është një kopje e antishqiptarit apo edhe se “ia ka ngjitë kulturës për bishti në vend se për koke”. Konica dallonte nga të tjerët, se kritikonte të metat, të cilat ia kishin zënë frymën përparimit, se nga këta nuk kërkonte postin e lajkatarëve, që interesi vetjak i çonte në falsifikim të dhënash e fshehjesh të tragjikave. Ai kishte thënë guximshëm se “Shqipërinë mund të prishin vetëm shqiptarët”. Një reagim të tillë ndaj të këqijave në shoqërinë shqiptare e kishte bërë artistikisht edhe Gjergj Fishta, kur shihte se si vlerat kombëtare dhe sakrificat e shumta, matrapazët “patriotë sheshesh” i kthenin në të mira materiale.

Personalitete që sollën frymën oksidentale në Shqipëri, gjithsesi ishin të urryer. Ata ishin shkolluar jashtë vendit, si në Romë të Italisë, Tiroli të Austrisë, Insbryk po të Austrisë, Firence të Italisë, Mynih të Gjermanisë e tjerë, dhe ishin ngulfatur nga dëshira që edhe vendin e tyre ta shihnin një ditë ashtu. Ofrua vepra të përkthyera nga shkrimtarët e përbotshëm. Këta ishin të urryerit e të anatemuarit e kohës. Përfaqësuesit e regjimit komunist, krijua një propagandë të ultë, me të gjitha format e mundshme, nga politikanët analfabetë e deri te studiuesit e ideologjizuar e karrieristë. Kështu u veprua me Anton Harapin (1888-1946), i cili me romanin e lënë dorëshkrim “Andrra e Pretrashit” “desh që t’u lajë të shkrueme breznive të ardhshme se fiset e Hotit e të Grudës, të mbetuna jashta kufinit politik të soqëm janë thjeshtë shqyptarë…”

Po ashtu Zef M.Harapi (1891-1946), i cili kishte shërbyer mësues në Pejë, Durrës e Shkodër, la dëshmi romanet “Peng a rob” (1930) dhe “Pushka e tradhëtisë” (1914), dhe shkroi edhe vepra për personalitete të rëndësishme shqiptare, si për Oso Kukën, Mustafa Pashën e Dedë Gjo Lulin. Krijuesi i melodramave origjinale: “Ora e Shqypnis”, “Hijet e zeza”, “Ruba e kuqe”, “Rrethimi i Shkodrës”, “Rozafa” dhe “Shpella e Bogdanit”, por edhe i krijimeve poetike, polemike, përkthimeve…Ndre Zadeja arrestohet më 1945 kur edhe ekzekutohet së bashku me 13 të tjerë. Shtypi i kohës shkruante se “u pushkatuan 14 tradhëtarë”. Është një konstatim krahasues se, ashtu si kishin arritur vlera kulmore efektet lirike të teksteve në krijimtarinë e Wagnerit e Puçinit, apo ashtu siç i kishte ndihmuar Lorenze da Pontes veprës së Moxartit, u bëhet krah i fortë libreti i Zadesë kompozitorëve shqiptar, si Mikel Koliqit apo Tonin Harapit.

Bernardin Palaj është mitologu i parë shqiptar, poeti i talentit të shquar dhe atdhetar i dëshmuar. U arrestua më 1946 dhe pas torturave të rënda, vdiq në burgun e Shkodrës, nga tetanosi. Veç gjashtë veprave letrare, kishte publikuar vepra shkencore: “Doke e kanun në Dukagjin”, “Mite, besime e legjenda”, “Kanuni i maleve”, “Kangë kreshnike dhe Legjenda”, e tjerë. Për punën e tij kaq të madhe dhe me vlerë, kishin dhënë vlerësime studiues të shquar të artit e të letërsisë, si albanologjia ruse Desnickaja, shkrimtarja e studiuesja italiane Dr.Angela Cirricione, biografi i tij Vinçenc Malaj, Ernest Koliqi, Pal Dukagjini e të tjerë. Po këso vlerësimesh do jepeshin për Donat Kurtin e shumë të tjerë, të cilët lnë përjetësinë me punën, sakrificën njerëzore dhe krijimtarinë letrare-shkencore.

Hakërrim edhe ndaj atyre që ishin bashkëveprimtarë një kohë

Shkodrani që studioi në Bergamo të Italisë dhe i cili tërë jetën e kishte vënë në shërbim të krijimtarisë letrare dhe të arsimit shqiptar, madje edhe në Kosovë, Ernest Koliqi kudo që ishte, madje edhe viteve të pas 1942-tës në Romë, veproi po në këtë drejtim. I shtyrë të krijonte letërsi nga Luigj Gurakuqi, ai merr krah dhe lë trashëgimi romanin “Shija e bukës mrume”, vëllimin e prozave “Hija e maleve”, “Gjurmët e stinëve”, “Tregtarë flamujsh” e tjerë. Ishte edhe poet i frymëzimeve autoktone. Rolin e intelektualit në raport me kombin, e shihte si domosdoshmëri. Thotë: “Intelektualët e vërtetë, që me vetëdije të detyrës s’vet, ushtrojnë profesinë e letrave janë syni i kombit;…Pa veprën dritëpërhapëse t’intelektualve të njimendët, një komb është si i verbti mbi një udhë plot gropa e qarravina të rrezikshme”.

Është ndër themeluesit e fletores “Ora e Maleve”, themelues i së përkohshmes “Shkëndija” apo edhe i revistës së rëndësisë së veçantë “Shëjzat” që doli në Romë. Si mos të përmendet merita e madhe e tij për përhapjen e arsimit edhe në Kosovë, kur më 1941-’42 dërgoi për atje 200 mësues e mësuese, për t’a krijuar bazën e një kombëtarie të vërtetë. Apo si mos të çmohet lartë puna e tij dhe autoriteti i madh për hapjen e Katedrës së Gjuhës e Letërsisë Shqipe në Universitetin e Romës, e cila më vonë bëhet Institut i Studimeve Shqiptare.

Heshtja dhe injorimi vazhdoi me dekada edhe për këtë fytyrë të lakmueshme të kulturës e arsimit shqiptar. Veprat e tij që njiheshin nga lexuesi gjerman, italian, anglez, arab, grek nuk kishte mundësi të lexoheshin nga ai shqiptar.

Dhimitër Pasko që u bë i përjetshëm si Mitrush Kuteli, kishte fatin e rëndimit të përditshëm, edhe pse vendi ishte “çliruar”. Ishte njeriu që kishte gradën e doktorit të shkencës së ekonomisë dhe që atë dituri kthehet për ta sjellë në vendlindje, për ta themeluar bankën shqiptare, ishte një nga ata që themeloi Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë, ishte një i vetmi deri tashti që interesoeht dhe sakrifikon edhe ekonominë vetjake për t’u botuar vëllime të plota me poezitë e shpërndara si Fan Stilian Noli ashtu edhe Lasgush Poradecit, të rrallë ndër letra shqipe. Është i vetmi që të gjitha veprat e veta i kishte botuar me paratë e shtëpisë, me gjithë skamjen që e përcillte, pra një idealist i vërtetë. Për të gjitha këto shpërblim dënimi, duke u arrestuar më 1947 dhe duke u liruar më 1949, me pasojat shëndetësore të hipertensionit arterial, angjinës pektorale, reumatizmit dhe pagjumësisë duke e shtyrë jetën me vuajtje. Dhe mbi të gjitha e kishte dashur Kosovën dhe shqiptarin e Kosovës deri në idealizim, vetëm për shkak të atdhedashurisë së madhe. Veprat e tij kryesore duheshin pritur vitet e dekadat për t’u rizbuluar para lexuesit shqiptar, për të cilin ishte një befasi e këndshme. Deklarimi i Kutelit në emër të shqiptarit të Kosovës, ishte deklarim në emër të shqiptarimës:

Jam shqiptar e Kosovar

Zot e krenar, Zot e bujar…

“Intelektualët shqiptarë nuk kishin rrugë tjetër, ose të pranonin plotësisht vijën e partisë, ose ndryshe, përfundon në burg” – rrëfen më vonë shkrimtari e intelektuali i shquar Arshi Pipa, në librin e botuar në Nju-Jork “Contemporary Albanian Literature”, 1991, duke folur për fatin e vet dhe të bashkëmendimtarëve. Ky i dënuar fillimisht me dy vjet burg për një ligjeratë për Migjenin apo një poezi me titullin “Bushtra”, që aludonin ata për Bashkimin Sovjetik, i ishte shtuar dënimi në njëzet vjet. Pas fazës së parë me punë skllavi, në fazën e burgut izolues qëndroi në Burrelin famëkeq. Arshiu ngroh shpirtin e ndjeshëm me vargje, të cilat përmes një gardiani të ndershëm, i qet jashtë. Duke mos mundur ta durojë punën e rëndë me kazmë dhe përcjelljen e vazhdueshme të aparatçikëve, kushtëzohet arratisja, për ta dëshmuar aftësinë intelektuale si profesor në Universitetin e Minnesota-s, ku edhe e gjen vdekja. Ai dha mësim edhe në shumë vatra të arsimit superior në Amerikë, si në Georgetoën, University, School of Languages and Linguistics, Columbia University, profesor në shtetin e Minnessota-s, në Adelphi University, Californias University e tjerë. Veprat e tij dolën vetëm kohët e fundit, ku veç talentit të pakontestueshëm, thekshëm del interesimi për fatin e Kosovës e Çamërisë, dy tema të rrezikshme për kohën (lexon poezinë “Kosovës” të Pipës), që regjimit i prishin punë. Aktivitetin kombëtar, edhe në moshë të shtyrë, nuk e ndalon, kur organizon në Qendrën Universitare të Neë-York-ut (The University Graduate Center) Konferencën Ndërkombëtare për Kosovën, më 6 nëntor 1983. Kumtesat e më se dymbëdhjetë ligjëruesve, prej të cilëve vetëm katër shqiptarë botohen në “Studime mbi Kosovën”, duke aktalizuar gjithçka lidhur me të. Ai vendlindjen do ta shohë tek në vitin 1982, pesë vjet para vdekejs në vend të huaj. Edhe hirin e eshtrave të tij e derdhin në Adriatikun e vendlindjes. Martin Camaj e çmonte drejt, kur thonte: “Besoj se Shqipëria do të jetë me të vërtetë e lirë, vetëm kur shqiptarët do të kenë mundësi të lexojnë, të studiojnë edhe të vlerësojnë veprat e shkrimtarëve të tillë të mëdhenj si Arshi Pipa”.

Martin Camaj (1925-1992) bëri rrugëtim të gjatë. Nga vendlindja e tij në fshatin Temal të Malësisë së Shkodrës, emigron në Kosovë, pataj në Itali të Malësisë së Shkodrës, emigron në Kosovë, pastaj në Itali e së fundi në Gjermani, në Munih, duke qenë gjithmonë krijues e studiues i veprave shqipe.

Jo që nuk njiheshin e botoheshin veprat e tij shkruar e botuar jashtë, por u la në harresë e madje as që ziheshin ngoje dy vëllimet poetike që i ishin botuar në fillim në Prishtinë, “Një fyell ndër male” 1953 dhe “Kanga e Vrrinit” 1954. Camaj çmohet lart edhe nga të huajt për artin e tij modern dhe krijimtarinë e larmishme.

Regjimi komunist nuk i kursente as shokët e vet të luftës, kur ata mendonin a thonin ndryshe, se për të vepruar, ishte e pamundshme nga përcjellësit lakej të të gjitha niveleve dhe detyrave. Kasëm Trebeshina, po e zëmë, edhe pse ishte pjesëmarrës i luftës, që si kujtim i ruante plagët nga ajo, thirret dhe burgosët më se tri herë në vazhdimësi. Veprat e tij në dorëshkrim arrijnë numrin 1000. Minush Jero, një oficer me shërbim në Durrës, dënohet dhe mbetet i palexuar dhe i pabotuar, edhe pse tri dramat e tij paralajmëronin një talent të lakmueshëm, e mjaft të tjerë.

Ky vargan është i gjatë dhe me peripeci të shumta, të dhimbshme

Edhe në Kosovë nuk është hiç me mirë. Herë për shkak të autorit e herë për shkak të ideve të “zbiriluara” të veprës, anomalitë e tilla manifestoheshin me dekada. Talenti i Murteza Nurës u vyshk (edhe pse me një vonesë nxori disa tituj veprash të përnjëhershme) duke u munduar të fshihej pas pseudonimeve. Burgjet e tij e ndrydhën mendjen e freskët dhe prodhimtare. I ndalonin dhe merrnin dënime atyre që u gjendej romani i Adem Demaçit “Gjarpijtë e gjakut”, mu për autorin e burgosur me vite për idetë e tij të ndryshme nga sistemi. Nuk duhej t’i botohej Teki Dervishit, sepse “helmonte rininë me shkrimet e tij”, siç qe shprehur një funksionar partiak i viteve. Kështu e pësuan veprat për bindjen e autorit, si romani “Njerëzit” i Hivzi Sulejmanit, që njëherë ishte edhe pushtetar, duke e botuar me vonesa disa vitesh apo duke mbetur dorëshkrim edhe sot pjesa e dytë e romanit po me këtë emër. Apo vonesa e madhe në botim e romanit “Jeta e një maturanti” e Xhemil Dodës, edhe pse i vëllai i ishte vrarë për ditët më të mira të këtij populli. Ishin të shumtë madje krijuesit e rinj të kohës, të cilëve u merrej e drejta e publikimit.

Edhe këndej vargani ishte i gjatë i këtyre peripecive të autorëve për shkak të veprave, apo të veprave për shkak të autorëve

Duke i larguar, ndjekur, burgosur apo pushkatuar ajkën e kombëtarizmit dhe trurin e një kombi, nuk varfërohet vetëm letërsia, por errësohet e ardhmja e atij kombi. Akademiku freng Leon Bourgeois, thonte me një rast, se “në periodën kombëtare çështjet politike zënë radhën e dytë. Në këtë periodë njerëzit më me rëndësi janë artistët, poetët e shkencëtarët. “Po ashtu konstatime të larta për vlerat kulturale e artistike për një shoqëri kombëtare të përparuar e sheh edhe shkencëtari gjerman Vierkandt, i cili shprehet” “Shoqëria kombëtare është e mundur vetëm në shkallët e larta të kulturës, sepse qenia e saj varet kryesisht nga parimi dhe njohja e ndërgjegjshme e vlerave shpirtërore (“Gesellschaftslehre”).

E çfarë mund të thuhet për një sistem apo për ideologët e vonuar të tillë, nëse dhunojnë mendimin e lirë, nëse kërkojnë me çdo kusht ta asgjësojnë tjetrin, me të cilin nuk mund të barazohet as me forcën morale, as politike e as profesionale. E si duhet t’u thuhet atyre që urrejnë kombëtaren për hir të internacionales!

Dikush ia ka siguruar vetes vendin e antikombëtares në historinë tonë të panjohur ende mirë.

Mjerë për guximet e tilla?