RAPORTI GJERGJ QIRIAZIT PËR KONGRESIN E MANASTIRIT

Shkruan, Prof. Dr. Ramiz Abdyli

Kongresi i Manastirit u mbajt në Manastir(14-22 nëntor) 1908 për të zgjidhur çështjen e alfabetit kombëtar, si dhe për të shqyrtuar çështjen e Lëvizjes Kombëtare në rrethanat e pas rivënies së Kushtetutës (23 korrik 1908).Në këto rrethana drejtuesit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare e panë të si një detyrë të ngutshme ,që të zgjidhej përfundimisht çështja e alfabetit kombëtar.Për më tepër shkrimi i gjuhës shqipe me alfabete të ndryshme përbënte pengesë të madhe jo vetëm për zhvillimin e gjuhës,por edhe për bashkimin politik të shqiptarëve.

Gjatë punimeve të Kongresit të Manastirit,atdhetari i njohur Gjergj Qiriazi nga Manastiri, në mbështetje të shënimeve që mbajti në cilësinë e nënkryetarit të këtij kongresi, hartoi raportin e gjerë në gjuhën angleze, i cili gjendet ne Arkivin e Institutit të Gjuhësisë në Tiranë(”Raporti i Kongresit shqiptar mbajtur në Manastir më 1-14 nëntor 1908, hartuar prej delegatit Gjergj D. Qiriazi”).Raporti është i një rëndësie të veçantë për zhvillimet e punimeve 9 ditësh të këtij kongresi,që përbën njërën nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e popullit shqiptar. Mori formën përfundimtare më 20 janar 1909(sipas kalendarit të vjetër), që do të thotë me 2 shkurt 1909.Vlera e tij merr peshë më të madhe pasi nuk dihet fati i tre procesverbaleve që u mbajtën gjatë Kongresit të Manastirit(1në gjuhën shqipe,2 në osmanishte).Autori ishte delegat dhe anëtar i Komisionit për njësimin e alfabetit.
Në fillim të Raportit Gjergj Qiriazi, ia atribuon meritat“ditës e 23 korrikut 1908 për suksesin historik të Kongresit të Manastirit,kur ngadhënjeu Revolucioni xhonturk, dhe u rivendos Kushtetuta e vitit 1876,e cila u garantonte disa të drejta shqiptarëve,të cilat kombësitë e tjera i kishin gazuar shumë kohë ma parë.Prandaj atë ditë ai konsideron si një “ditë e shënuar në historinë e Shqipërisë”,e cila,sipas tij “ mundësi që shqiptaret t’i hidhnin themelet e alfabetit të përbashkët të gjuhës shqipe”,sepse siç e thotë ai deri atëherë “ishin në përdorim gjashtë deri në shtatë alfabete në shkrimin e gjuhës shqipe.Prej tyre më të rëndësishëm ishin katër:Alfabeti i Stambollit dhe tre alfabetet e Shkodrës.I pari,që kishte njohu përdorim të gjerë kudo në “Toskëri”,tre të tjerë në “Gegëri”. Pret tyre, autori ,sipas tij “alfabeti i jezuitëve të Shkodrës ishe në përdorim 300 e sa vite dhe më i vjetri në Shqipëri”.

Në Raport thuhet se pas përgatitjeve intensive të Klubit “Bashkimi” të Manastirit,Kongresi filloi punimet në ora 4 pas dite(16),të ditës së shtunë,në “dhomat e klubit”(lokalet).Delegatët zgjodhën për Kryetar të Kongresit,Mit’hat bej Frashrin,nënkryetar Gjergj Qiriazin dhe Luigj Gurakiqin.Vihet në dukje mbledhjet e dy ditëve të para ,të shtunën e të dielën(14-15 nëntor),ishin të hapura për gjithë publikun dhe në to ishin të pranishëm 400 veta. Pëveç shqiptarëve, kishte midis tyre edhe “ grekë, bullgarë, vllahë e të tjerë”.

Sipas Raportit, oratori i parë ishte Kreytari i Klubit të Manastirit,Feim Zavalani,i cili foli për qëllimet e Kongresit.Ky atdhetar dhe intelektual kishte mbështetur idenë e organizmit të Kongresit,që kur kjo ide doli në artikullin e Mi’hat Frashrit,i botuar në gazetën e tij “Lirija”të Selanikut.F.Zavalani përshëndeti të pranishmit dhe, pasi foli për rëndësinë e Njësimit të Alfabetit,dhe, kishte përfunduar fjalën e tij me një “lutje të gjithëfuqishmit (Perëndi), duke kërkuar ndihmë dhe mençuri për gjithë delegatët, që kishin në duar një çështje kaq të rëndësishme:ua kishte lënë lënë atyrë në dorë kombi vetë”.Më pas lexoi emrat e delegatëve të Kongresit që ishin si më poshtë:

Sotir Peci për Bukureshtin dhe SHBA. Dhimitër Buda,Simon Shuteriqi,Kamber efendiu dhe Lel Nosi për Elbasanin,Refik bej Toptani për Tiranën, Leonidha Naçi për Vlorën, Raif beu, Fehmi efendiu,Naim beu,Çerçiz Topulli dhe Bexhet beu për Gjirokastrën, Mit’hat beu për Janinën, Shefket beu, Thoma Avrami, Sami beu, Gligor M.Cilka, Mihal Grameno, Mehmet Emini dhe Ali Vasifi për Korçën, Selahedin beu dhe Gjerasim Qiriazi për Manastirin, Ibrahim Efendiu, Haxhi Jashar efendiu dhe Rrok Berisha për Shkupin, Akil Efthimiu për Konstancën, Hil Mosi, Luigj Gurakuqi, M.Logoreci, At Gjergj Fishta, Dom Mjeda dhe Sherafedin beu për Shkodrën, Luigj Gurakuqi për Italinë, Shahin Beu për Kolonjën, Sulejman Efendiu për Starovën, Adam Shkaba për Sofjen, Dhimitër Mole për Filipopolin, Nyshet beu për Beratin,Z enel beu për Leskovikun, Fehim beu për Egjyptin, At Kaçori për Durrësin, Azis Efendiu për Bërzeshtën, Fahri beu për Resnjen, Zenel Beu për Dishnicën, Malik Elmazi për Nakoleter (mbase Nakolec, Resnje?) Xhemal beu dhe Beqir Dalipi për Ohrin, Sadullah Efendiu për Matin, Ramiz beu për Dibrën, Izet beu për Florinën, Abdyl Beu për Starjen, Sadik efendiu për Kërçovën, Fazil Pashë Toptani, Riza bej Mirallaj dhe Haxhi Vildan efendi Dibra për Stambollin.

Delegatët votuan të gjithë propozimin që Gjergj Qiriazi të udhëhiqte seancën e ditës së parë të punimeve të Kongresit,deri sa të arrinte Mit’hat Frashëri, i cili për shkaqe objektive nuk do të vinte me kohë.

I pari që mori fjalën ishte Selahedin beu, oficer e kajmekam i Manastirit, një shqiptar nga Prizreni , anëtar i xhemijetit(partisë xhontuake në pushtet që doli nga Revolucioni i korrikut r.a), i cili ishte delegat i Manastirit. Ky zyrtar, pasi do të falënderohej në emër të qeverisë xhonturke për mundësinë që iu dha shqiptarëve për mbajtjen e Kongresit, do ta thoshte se e ndjente veten “të lumtur të shoh se dashuria vëllazërore eksiston midis të krishterëve dhe myslimanëve”(shqiptarë r.a).

Gjergj Qiriazi e thotë se pas tij folën shumë “oratorë të shquar”. Më pas, Hilë Mosi, lexoi disa telegrame, të dërguara nga arbëreshët e Italisë, Prenk Bib Doda, Primo Diçi, Abat i Mirditës dhe nga jezuitët e Shkodrës. Klubi shqiptar i Stambollit, në telegramin e tij i këshillonte shqiptarët të ishin të gatshëm për mbrojtjen e atdheun nga copëtimi i armiqve, në kohën kur Bullgaria kishte shpallur pavarësinë dhe shfaqi pretendime territoriale edhe ndaj trojeve lindore shqiptare, sikurse Greqia ndaj trojeve jugore, pasi mori Kretën me ndihmën e Fuqive të Mëdha. Kjo qe arsyeja që telegrame të shumta nga”katër anët e Shqipërisë”,me përmbajte të ngjashme iu dërguan ato ditë Kongresit.

Nga fundi i punimeve të ditës së parë kishte mbërritur në Manastir Mit’hat Frëshëri, i cili, siç thuhet në Raport “u përgëzua dhe u mirëprit” nga delegatët për faktin se ishte ideator i organizimit të Kongresit. Nuk ishte kjo merita e vetme që ai do të përshëndetej ngrohtësisht nga delegatët,por edhe fjalët që i tha një delegat,të cilit nuk jepet emri :”U lavdua për faktin se vinte se fshati prej nga vinte pati lindur kaqë burra të shënuar,të cilët i kanë bërë shërbime të mëdha atdheut shqiptar”.Mit’hat beu , thuhet në Raprot”iu përgjigj folësit, duke numëruar gjithë shërbimet që Shkodra i pati bërë gjuhës shqipe(…)”.

Ditën e dytë të punimeve të Kongresit, para se të hapej sesioni, në Klubin e Manastirit kishin shkuar nxënësit e shkollës “Idadije”(shkollës normale r.a.) të qytetit, të cilët u pritën në një sallë të madhe ku do të këndoheshin ”këngë patriotike”-thuhet ne Raport.

Nga Raporti i Gjergj Qiriazit në punimet e ditës së dytë të Kongresit fjalën e morën: Hil Mosi, Luigj Gurakuqi, Leonidha Naçi, Mihal Grameno, Refik Toptani e Dhimër Buda. Të gjithë, pasi shprehën mendimet e tyre mbi alfabetin, në fund kërkonin që të sakrifikonin interesat vetjake në interes të bashkimit kombëtar.

Në punimet e pasdites, gjithnjë sipas Raprotit të Gjergj Qiriazit, diskutuan për çështjen e njësimit të alfabetit folën këta delegatë: Shefqet Beu, Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi, Fehmi efendia, Bajo Topulli, Bedajet beu, Seladin beu, Mihal Grameno dhe Ferit bej Ypi. Të gjithë, gjithnjë sipas Gjergj Qiriazit mbështetën idenë që përgjegjësia e Alfabetit “t’i ngarkohej një komiteti” (komisioni r.a). Prej tyre veçohet diskutimi i delegatit të fundit, i cili kundërshtoi personifikimin e “Alfabetit të Jugut” me Frashërin, por ai duhet të njihej me ermin Alfabeti i Satmbollit, rrjedhimisht, siç njihet me emrin kur u krijua në Kontantinopojë”. Këtë ai e kishte mbështetur në faktin se kur u krijua ky alfabet përkrah vëllezërve Frashëri, në sajimin e tij kishin marrë pjesë edhe përfaqësues të qyteteve e vendeve të tjera të Shqipërisë, si: Vaso Pasha, Konstandin Kristoforidhi, Jani Vreto, Hoxhë Tahsini etj.

Në Raport vihet në dukje se propozimin për themelimin e Komisionit për njësimin e alfabetit,i pari e mbështeti Don Nikollë Kaçori, i cili deklaroi se ishte për një alfabet që do të shprehte unitetin midis shqiptarëve.

Nga diskutuesit e kësaj seance veçohet fjala e At Gjergj Fishtës, e cilësuar si “një bisedë të shkëlqyer”, siç thuhet në Raport. Ky intelektual i shquar dhe poet i madh, në diskutimin e tij, ndër të tjera do të shprehej: ”Unë nuk kam ardhur të mbroj ndonjërin nga katër alfabetet, por të bashkohem me ju”, që “Kongresi do të vendos më të dobishmin për ngritjen e popullit”. Ai foli edhe për rrezikun e copëtimit të Shqipërisë, që kërcënohej nga dy fqinjë e përmendura, duke përfunduar fjalimin e tij me fjalët “Armiqt që kanë rrethuar Shqipërinë janë shumë dhe secili prej tyre përpiqen ta rrëmbejnë nga një copë për vete. Por ne po të mos mundemi ta mbrojmë Atdheun me fuqi morale, do ta mbrojmë me armë në dorë dhe nuk do t’i lëmë armiqtë tanë të marrin qoftë edhe një pëllëmbë toke shqiptare”. Teksa ai mbaroi fjalimin dhe, po zbriste nga platforma, në ato çaste Hafëz Ibrahim efendi Hoxha nga Shkupi “u sul drejt tij, e përqafoi me sytë e mbushur me lotë dhe e puthi”. Kjo skenë në praninë e 300-400 njerëzve, nga të cilët tri të katërtat ishin myslimanë, la një përshtypje të veçantë, mbase si një përcaktues për alfabetin e njësuar.

Në vijim të Raportit jepen emrat e anëtarëve të Komisionit, të cilët ishin: At Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi, Sotir Peci, Mit’hat Frashri, Shaban Kolonja, Dhimitër Buda, Dom Mjeda, Gjergj Qiriazi, Fehmi fendi Topulli, Nyshet Vrioni dhe Gliror Cilka, me kryetar At Gjergj Fishtën. Përbërja e tij vlerësohet lartë nga autori i Raportit, i cili midis tjerash e thotë se antarët e këtij Komisioni “ ishin nga shkrimtarët më të mirënjohur në gjuhën shqipe dhe nga ata që kuptojnë se cili alfabet ishte më i mirë për kombin”.

Nga raporti rezulton se në ditën e tretë ,të katërt dhe të pestë të mbledhjeve, Komisioni diskutoi, veç të tjerëve, për themelimin e Alfabetit. Është i qëndrueshëm e më interes vlerësimi i Gjergj Qiriazit për detyrën që kishtë marrë Komisioni të kryente: “Alfabeti duhet ta bashkoj kombin dhe i vetmi instrument me të cilin ai do të përparojë”.

Pas tre ditë pune intensive Komisioni vendosi përfundimisht çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe.Në sjelljen e këtij vendimi,sipas Gjergj Qiriazit kishte ndikuar edhe “ shkaqe të jashtme(pra kriza e përmendur).Ndonëse autori i Raportit kishte qenë për një alfabet të vetëm dhe, për atë të “Agimit” të Shkodrës,sepse ,siç shprehet ai”ne hodhëm një çap prapa dhe me pëlqimin e gjithë anëtarëve u vendos të pranohej Alfabeti i Stambollit , bashkë me një tjerër thjesht latin,që të dy të përdoren nga shqiptarët”.

Mit’hat Frashrit që kishte këmbëngulur për Alfabetin e Frashrit, të cilit iu lëshua pe, e që hartuesi i raportit nuk e thotë, ”për të shmangur përçarjen” u pranua nga të gjithë delegatët e Kongresit, që pati si rrjedhojë miratimin e përdorimit të dy alfabeteve: i Stambollit dhe i “Agimit” të Shkodrës,” të cilët nënshkruan, duke dhënë besa-besën , që ta mbajmë e ta mbrojmë”.

Pas miratimit të alfabetit nga delegatët, Kongresit i erdhi një “letër e gjatë”, thuhet në Raport, nga një far D.Kuirilis, i cili insistonte që shqiptarët ta adaptonin për shkrimin e gjuhës shqipe alfabetin grek. Kërkesa e tij nuk u u hodh fare në diskutim,sepse për Alfabetin ishte marrë vendim, edhe çështjes i ishte dhënë fund.

Në Raport dita e shtatë të punimeve të Kongresit përshkruhet si “e jashtëzakonshme”.Ky atribut i jepet kësaj dite për shkak të interesimit të madh të shqiptarëve të shumtë të Manastirit,e qyteteve tjera të afërme shqiptare që kishin shkuar në klubin e këtij qyteti,duke mbushur përplot ”sallën e madhe të klubit qe mbushur plot e përplot me shqiptarë, që prisnin padurim të dëgjonin rezultatet e çështjes së rëndësishme, që i përkiste çdo shqiptari” – thuhet në Raport.

Në vijim në Raport flitet për procedurën e shpalljesë së rezultateve të Komisionit. Kryetari i Kongresit, Mit’hat Frashri, deklaroi para të pranishmëve se “Komiteti(Komisioni r.a) mbaroi e detyrën”, që linte të nënkuptohej se ishte arritur objektivi i njësimit të alfabetit. Më pas Luigj Gurakuqi do të sillte ”dërrasën e zezë, mbi të cilën qenë shkruar germat e Alfabetit”. Në ato çaste At Gjergj Fishta, Kryetar i Komisionit deklaroi :”Alfabeti i Stambollit është i mjaftë për t’iu përgjigjur nevojave të kombit”.Megjithatë ai do të vinte në dukje faktin se “që të mund të shtypeshin libra jashtë Shqipërisë dhe për të dërguar telegrame (jashtë ) kemi nevojë të zotërojmë një alfabet krejt me shkronja latine”. Pas fjalëve të tij gjithë salla shpërtheu, duke brohoritur “Rroftë Alfabeti”. Ishin këto çaste të një ngadhënjimi të madh në historinë e popullit shqiptar.

Siç dihet, me kalimin e viteve, nga dy alfabetet e miratuara, mori epërsi alfabeti latin dhe u bë alfabeti i vetëm i shqipes, sot e asaj dite. Gjergj Qiriazi në vijim të Raportit të tij ka shënuar se në seancën e pas ditës së shtatë të punimeve të Kongresit, i pari mori fjalën Abdyl Ypi, i cili foli për “Dobinë e bashkimit të shqiptarëve ndërmjet vendit dhe Xhemietit”(partisë qeveritare osmane). Ndonëse kështu ai do të përpiqej që çështjes t’i jepeshin ngjyrime politike, megjithatë ai foli edhe për dobinë e madhe të bashkimit të shqiptarëve. Sipas tij ky bashkim do të shprehej në zhvillimin intelektual, moral e material të tyre dhe, “do t’i sjellë shërbime të mëdha Kombit për mbarësinë e tij në qytetërim”.

Po atë ditë në mbrëmje, gjithë delegatët e Kongresit dhe anëtaret e Klubit të Manastirit do të shkonin në Stacionin e Trenit të qytetit, për të pritur delegacionin e Komisionit të Klubit të Stambollit, i cili do të arrinte atje, për të udhëzuar klubet shqiptare në veprimtarinë e tyre. Delegacioni përbehej nga Vildan efendi Dibra,Fazil Pëshë Tirana dhe Riza bej Dibra.

Ditën e tetë të punimeve, sipas Raportit të Gjergj Qiriazit“ pati një audiencë me të madhe se kurdoherë”, sepse të gjitha sallat e Klubit ishin të stërmbushura nga shqiptarët e interesuar për rezultatet e çështjes së Alfabetit. Oratori i parë që mori fjalën ishte Vildan efendiu, i cili midis tjerash foli mbi “rëndësinë e Konstitucionit” ,ndonëse mbështeti ”kuptimin e bashkimit” të Alfabetit”, sepse kështu do të sigurohej zhvillimi e përparimi për të “mbrojtur Mbretërinë Osmane”. Ai me tej tha se shqiptarët ishin më shumë se kurrë më parë të bashkuar, sepse kishin sjellë Alfabetin, se shkrimi ishte një instrument që “lartëson kombin”, duke zgjedhur si më të përshtatshme “shkronjat latine”. Ai bëri dallimin e qartë midis fesë dhe Alfabetit të gjuhës shqipe : “feja është një gjë që i përket zemrës”, e se nuk duhej harruar, sipas tij “se jemi të gjithë bijtë e Adamit-kemi një prind dhe një Atdhe”. Ligjërata e tij, sipas Raportit la përshtypje të thellë në “mendjen e shumë myslimanëve, që janë fanatike”, të cilët mendonin se “nuk është mirë të shkruajnë ashtu si të krishterët”.

At Gjergj Fishtës ishte oratori i dytë i kësaj seance. Ai,duke folur për kontributin e madh që shqiptarët kishin dhënë për Perandorinë Osmane,midis tjerash kishte deklaruar“: Jeta e qeverisë osmanlli është Shqiptari. Shko dhe pyet dhe do të gjesh se janë ata(shqiptarët) që luftuan për këtë Perëndori: dhe është shpata shqiptare që ngadhënjeu mbi armiqtë e atdheut tonë(…)”. Prandaj, ai me të drejtë tërhoqi vërejtjen tek zyrtarët e pranishëm në qeverinë osmane, që nga valiu i Vilajetit të Manastirit dhe të gjithë zyrtarëve të tjerë “ që na kanë nderuar me pjesëmarrjen e tyre të na ndihmojnë në çdo mënyrë për mbarësinë e këtyre qëllimeve të shenjta kombëtare”. Kjo, sipas tij për faktin se shqiptarët nuk do të kursenin “pikën e fundit të gjakut të mbrojnë Perandorinë Osmanlli dhe Atdheun tonë të dashur”.

Diskutuesit e tjerë të kësaj seance, si Fehim be Zavalani, Abdyl bej Starja, At Ndre Mjeda, Dom Nikollë Kaçori etj., sipas Raportit, kishin pikëtakimin tek fjalët:“ zemrat e dëgjonjësve u mbushën me antusiazëm të math –muslimanë e të krishterë”.

Atë ditë në mbrëmje, ka shkruar Gjergj Qiriazi, Klubi i Manastirit shtroi një banket për të gjithë delegatët, ku ishte i pranishëm edhe valiu i Vilajetit të Manastirit e zyrtarë të tjerë të Perandorisë Osmane. Edhe aty folën disa delegatë, si: At Gjergj Fishata, Mjeda, Vildan efendiu e valiu i Manastirit, me temën bosht alfabetin e njësuar.

Ditën e fundit të punimeve të Kongresit,në të cilin ishin të pranishëm vetëm delegatët,u aprovuan dy rezoluta:
1) Klubet në Shqipëri do t’i dërgonin raport një herë në muaj Klubit të Manastirit,ndërsa ky do t’u dërgonte atyre, si dhe shoqërive raportin e përgjithshëm.
2) Pas dy viteve do të mbahej Kongresi në Janinë,në të cilin do të trajtohej çështja e gjuhës dhe e literaturës.

Në mbrëmje të asaj dite Klubi i Manastirit shtroi banket për delegatët e Kongresit.Sipas Raportit “të gjithë shprehën gazimin e tyre të madh për këtë Kongres të madh shqiptar, që s’është mbajtur ndonjëherë në këtë Perandori”. Sipas Gjergj Qiriazit, Kongresi përbënte hapin e parë drejt “bashkimit dhe qytetërimit”.

Kongresi i Manastirit përkujtoi dhe nderoi për kontributin e tyre që dhanë për çështjen shqiptare Miss Stone, Miss Durham, vëllezërit Frashëri dhe Shoqatën Biblike.

Gjergj Qiriazi, në fund të Raportit të tij vë në dukje rëndësinë e Kongresit të Manastirit, duke e vlerësuar atë si një arritje të madhe për shqiptarët, se para kësaj ngjarje shumë njerëz të Shqipërisë së Mesme, kishin konsideruar se njësimi i alfabetit ishte një hap i parakohshëm, por vendimet e tij kishin treguar se ishte arritur efekti i kundërt. Gjergj Qiriazi e thotë se nga telegramet e ardhura gjatë punimeve të Kongresit mund të vërehej se “Gegëria mbështesnin Alfabetin e Bashkimit”, ndërsa nga telegramet e ardhura nga Toskëria “mbështetej Alfabeti i Stambollit”. Megjithatë kishte përjashtime nga dy pjesët e Shqipërisë. Kështu psh. sipas tij nga delegatët që kishin parapëlqyer alfabetin e Stambollit ishin: Bajram Topulli, Mit’hat Frashëri, Nyshet Vrioni, Shahin Kolonja dhe Ndre Mjeda. Ndërsa ata që parapëlqyen alfabetin e Bashkimit ishin: Dhimitër Buda, Gligor Cilka, At Gjergj Fishta, Sotir Peci, Luigj Gurakjuqi dhe Gjergj Qiriazi. Siç vërehet, në të dy rastet kishte përjashtime në përcaktimin për mbështetjen e alfabeteve të jugut e të veriut.

Në Raportin e Gjergj Qiriazit veçohet kontributi që kishte dhënë për çështjen shqiptare Shoqëria Biblike.Këtë e kishin shprehur shumë delegatë, sidomos për kontributin e saj në shtypjen e librave në gjuhën shqipe e të teksteve shkollore për nxënësit shqiptarë.

Është me interes të vihet në dukje se në Raportin e Gjergj Qiriazit nuk flitet për mbledhjet e fshehta të Kongresit, për ta cilat informacionet janë të pakta. Sado që pjesëmarrësit e këtyre mbledhjeve ishin betuar që, për shkaqe konspirative të mbanin të fshehtë çdo gjë që u diskutua dhe u vendos në këto mbledhje, megjithatë rrodhën informacione, të cilat i regjistruan konsujt e huaj të akredituar në Manastir. Sipas ndonjërit prej tyre në këto mbledhje merrnin pjesë atdhetarë më të vendosur e më të përgatitur në mendime, që e ndjenin si detyrim përpunimin e një platforme politike dhe hartimin e një programi të përbashkët, mbi të cilin mund të zhvillohej Lëvizja Kombëtare Shqiptare, e që do të përbënte detyrën numër një për të gj ithë atdhetarët shqiptarë”.Por ky objektiv, që mbështetej nga krahu radikal i Lëvizjes, nuk ishte dominues, sepse drejtuesit e saj i përkisnin kryesisht krahu të moderuar të saj.

Nga mbledhjet e fshehta të Kongresit të Manastirit doli Programi, dokument i vetëm që dihet deri më sot. Megjithëse ky Programi prej 18 pikash, i miratuar në këto mbledhje, nuk u shpreh hapur kërkesa për Shqipërinë e pavarur, as autonominë territoriale –administrative të Shqipërisë në mënyrë të prerë dhe, nga përmbajtje e tij ka një karakter të moderuar dhe, përbën një nga aktet më të rëndësishme të Kongresit të Manastirit,”një ngjyrë të qartë synimi për autonomi” , siç shprehet konsulli austro-hungarez në Manastir. Realizimi i plotë i këtij Programi do të përgatiste truallin e një Shqipërie autonome, i cili përmbysi shpresat e Turqve të Rinj dhe të agjentëve të tyre për të kufizuar punimet e Kongresit. Programi i plotë i mbledhjeve të fshehta jepet në shtojcën e e Raporit të konsullit austro-hungarez në Manastir (30 nëntor 1908). Sipas vendimit të delegatëve të këtyre mbledhjeve, këtë tekst duhej ta paraqiste në parlamentin osman deputeti Shanin Kolonja. Por, kjo nuk ndodhi, për shkaqe të panjohura.

Kongresi i Manastirit është i një rëndësie të madhe jo vetëm për historinë e gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, por edhe për historinë politike të popullit shqiptar.Vendimet e tij për njësimin e alfabetit përbëjnë një kurorëzim përpjekjesh e sakrificash të pareshtura shekullore të popullit shqiptar. Qeveria xhonturke osmane,duke iu frikësuar rezultatet që do të shpinin në forcimin e ndjenjës së bashkimit midis shqiptarëve, pa kaluar as një vit filloi luftën kundër alfabetit kombëtar për zëvendësimin e tij më alfabetin arab. Por përpjekjet e saj nuk do të jepnin rezultate. Alfabeti i njësuar triumfoi në saj të qëndresës së shqiptarëve, që i bënë këtij reaksioni.

Sot shqetësim të madh përbën gjendja e mjerueshme e ndërtesës së Kongresit të Manastirit. Ajo përfaqëson krenarinë e popullit shqiptar dhe përbën njëri nga tre objektet më të rëndësishme të tij, krahas Krujës e Lezhës dhe Prizrenit. Prandaj ajo do të mbetet një monument i shenjtë kombëtar dhe përgjegjësisë për këtë nuk mund t’i shmanget jo vetëm partia politike shqiptare në qeverinë e Maqedonisë, sikurse qeveria e Shqipërisë dhe e Kosovës. Të gjithë duhet të qëndrojnë në lartësinë e detyrës që kanë marrë nga zgjedhësit shqiptarë.