Eugjen Merlika, nipi i Mustafa Krujës, kryeministrit të 16-të të shtetit shqiptar, rrëfen pjesë nga historia. Ai jep versionin e tij se si u plagos Mustafa Kruja nga njesiti gueril i Tiranës, duke treguar edhe xhaketën e shpuar nga plumbi. Lexoni më poshtë intervistën dhënë për gazetarin Roland Qafoku në emisionin Debati në Channel One.
Jeni larguar nga Shqipëria në vitin 1991 dhe prej 25 vjetësh jetoni në Itali. Gjyshi juaj Mustafa Kruja është cilësuar tradhëtar nga historiografia komuniste. Çfarë ka ndryshuar në këto 25 vjet në këtë cilësim në Shqipëri?
Ju falenderoj që më jepni mundësinë të flas për historinë e gjyshit tim, një figurë kontradiktore, por besoj do të kem mundësinë të shpreh mendimin tim. Ndryshimi është shumë i madh sepse gjatë këtyre viteve është shprehur për të, për veprimtarinë e tij, janë bërë diskutime edhe në TV ka mendime të ndryshme, vazhdon historia ta konsiderojë si personazh negativ, më tepër sesa pozitiv, por kjo është pasojë e një mendësie të trashëguar nga komunizmi dhe është vështirë të ndryshohet. Por ka përpjekje që figura e tij të shihet në kompleks, të mos gjykohet vetëm për kohën kur ka qenë krysministër. Unë falënderoj një pjesë të medias që kanë shkruajtur mjaft për figurën e tij.
Unë e kam cilësuar Mustafa Krujën po aq tradhtar sa Ismail Qemali, Ahmet Zogu dhe Enver Hoxha të cilët për një pjesë të shqiptarëve janë heronj dhe një pjesë janë tradhtar. Edhe Mustafa Kruja cilësohet për një pjesë hero dhe për një pjesë tradhëtar. Do doja një koment për atë që mendojnë për gjyshin tuaj.
Mua më pëlqeu komenti juaj se ka trajtuar në dritë origjinale tradhtinë, me këtë akuzë është përballur edhe Ahmet Zogu edhe Ismail Qemali edhe Enver Hoxha. Ne si popull e kemi shumë të pakursyer këtë epitet. Tradhtar quhet dikush që tradhton një ideal për të fituar diçka për veten e tij, ndërsa në këto raste është çështje konceptesh e mendësish politike. Ne jemi vend i vogël, në mes të dy popujve të tjerë që që kanë dashur gjithmonë të marrin tokat tona. Jemi të detyruar si popull të manovrojmë në këtë ambjent politik.
Përse Mustafa Kruja sipas jush nuk ishte tradhtar?
Vetë jeta e tij tregon se nuk ishte tradhtar. Që në rininë e tij ka punuar me pasion për atdheun. Qëkur ishte student në Stamboll është shquar për veprimtarinë atdhetare, për luftën për shkronjat shqipe, për të drejtat e komuniteteve, për të cilat është përjashtuar nga universiteti, por më në fund u pranua pas një ndërhyrjeje nga deputetët e parlamentit. Gjatë gjithë jetës ai ka punuar për interesat e Shqipërisë. Akuza atij i bëhet për kohën që ka qenë kryeminsitër, pra gjatë kohës së pushtimit fashist. Ky është problemi më i diskutueshëm i jetës së tij. Ai e ka dhënë shumë mirë shpjegimin tek një dokument që i ka bërë qeverisë amerikane për të marrë strehim politik atje. Ai shpjegon motivet dhe rrethanat që e kanë shtyrë. Ai vetë thotë se kur ka ardhur në Shqipëri ishte i vendosur të mos pranonte asnjë funksion qeveritar në Shqipërinë e pushtuar. Nga 1939 deri në 1941 Mustafait i është propozuar 3 herë të bëhet mininistër i Brendshëm në qeverinë e Shefqet Vërlacit dhe Mustafai nuk ka pranuar. Është marrë me studime. Viti 1941 solli ndryshime të mëdha. I pari është bashkimi i trojeve shqiptare, Kosova, Dibra e madhe një pjesë e trojeve të Malit të Zi, ndërsa Çamëria sado që ishte në synimin e atdhetarëve shqiptarë nuk u realizua. Pra, bashkimi solli një erë të re në historinë shqiptare sepse menjëherë pati entuziazëm të madh sidomos në Kosovë. Atje shkollat shqipe u hapën gjithandej. Më vonë filloi lufta mes BS dhe Gjermanisë, Hitleri vendosi të prishë paktin me Stalinin dhe e sulmoi. Sulmi i BS ndryshoi raportin e forcave në Evropë dhe në gjitha vendet e pushtuara u aktivizuan komunistët, të cilët deri atëherë kishin qenë pasiv. Komunistët nuk ekzistonin deri në qershor të vitit 1941. E njëjta gë ndodhi edhe në Shqipëri. Në vjeshtën e vitit 1941 organizimi arriti majën me krijimin e Partisë Komuniste, që u krijua nga 2 jugosllavë si Miladin Popoviçi dhe Dushan Mugosha, se grupet komuniste shqiptare nuk qenë të aftë në 2 vjet e gjysëm të krijonin parti. Ky moment shpjegon faktin që Mustafa Kruja pranoi të marrë qeverinë me propozimin e Jakomonit. Ai parashikoi që ky bashkim vihej në rrezik, sepse nëse lëvizja që po krijohej do të kishte sukses, do të rrezikonte pikërisht fitoren që ishte arritur. Ai pranoi të behej kryeministër që komunistët të mos vinin në pushtet, sepse rezultati i parë do të ishte braktisja e trojeve shqiptare dhe së dyti do të vendosej një diktatur staliniane.
Po cila ishte më e rrezikshme komunizmi që po lindte apo lufta ndaj pushtuesëve italianë?
Rreziku më i madh nuk ishte Italia se ajo ishte në gjendje lufte ndërsa komunizmi vërtetoi se qe shkatërrimtar për kombin, duke iu dorëzuar sllavëve tokat e Shqipërisë dhe vendosi diktaturë, jo demokraci.
Por, i bie që Mustafa Kruja ka dështuar në këtë synim, pasi komunistët në këtë 1 vit, 1 muaj e 1 ditë që ai ishte kryeministër kanë kryer organizimin më të madh të tyre. U themelua Debatiku, u themelua gazeta “Zëri i Popullit” dhe Kushtrimi i Lirisë, u organizua konferenca e Pezës dhe u ngritën çetat e para bashkë me njësitete guerile.
Kjo është e vërtetë por ka arsyet e veta. Mustafa Kruja kur ka marrë qeverinë i ka vënë 3 kushte mëkëmbësit Jakomoni. Kushti i parë që Shqipëria të kthehej në vendimet e 12 prillit të 1939 të cilat ishin, bashkim kurorash, bashkim si shtetesh, por Shqipëria mbetej me të gjitha institucionet e saj, më vonë italianët i suprimuan këto institucionee dyta. E dyta të hiqeshin simbolet fashiste në flamurin e Shqipërisë. E treta Mustafa Kruja i kërkoi një forcë milicie prej 10 mijë vetash për të mbajtur rendin. Meqënëse këto kërkesa nuk u realizuan, ai nuk arriti të këtë sukses në projektin e tij, por kjo nuk do të thotë që ishte tradhtar dhe projekti ishte i gabuar.
Çfarë pasojash konkrete pati Shqipëria nga fakti që Mustafa Kruja ishte kryeministër. Sa shqiptarë vuajtën nga ky bashkëpunim i Mustafa Krujës? Kam parasysh këtu edhe një deklarim të Artan Shkrelit, këshilltarit të kryeministrit Rama sipas të cilit edhe ai po të jetonte gjatë Luftës së Dytë Botërore do bënte të njëjtën gjë që bëri Mustafa Kruja.
Unë e përshëndes këtë deklaratë të Artan Shkrelit si një studiues serioz dhe i saktë dhe e falenderoj për vlerësimin. Problemi është ky, cilat ishin interesat e Shqipërisë në atë periudhë. Bashkimi kombëtar dhe përballja me luftën në mënyrë sa më të mundur të padëmshme. Nuk ishte lufta ndaj fashistëve, ishte bashkimi kombëtar, qoftë dhe me përkrahjen e fashistëve.
Sipas jush, a bëri populli shqiptar rezistencë ndaj pushtuesve?
Qenë disa vatra rezistence të monarkistëve, por jo të komunistëve, ata nuk kanë bërë asnjë rezistencë. Deri në 42, Enver Hoxha rrinte te kafe Flora në mes të Tiranës, më pas nuk kanë bërë beteja të mëdha, kanë bërë luftë çetash në funksion të marrjes së pushtetit, jo në të mirë të vendit.
Ju po mohoni luftën që kanë bërë shqiptarët që morën armët për të shporrur fashistët dhe jo për tu bërë komunist.
Shqiptarët e thjeshtë po u ngritën, por jo komunistët dhe Enver Hoxha. Ata synonin marrjen e pushtetit dhe gjithçka e drejtonin jugosllavët.
A pati një konkluzion për ato që bëri Mustafa Kruja, për gabimet dhe të mirat?
Konkluzioni varet nga këndvështrimi. Historiografia zyrtare e ka marrë si diçka negative. Mua nuk më duket se është ashtu, jam i bindur që vlerësimi nga historiografia nuk është i saktë dhe historia e vërtetë që do të shkruhet në të ardhmen nuk do të lërë asgjë nga kjo historigrafi që është tani. Unë kam disa thënie për Mustafa Krujën nga personalitete të poltikës. Karl Gurakuqi, Martin Camaj, Eqerem bej Vlora, Kolë bej Miraka etj. (vlerësime maksimale për Mustafa Krujën). Fakti që Kosova sapo u bë e pavarur i vendosi 3 rrugëve emrin e Mustafa Krujës, tregon se për ta mbetet shumë i rëndësishëm.
Po në Shqipëri a ka emra institucionesh dhe sheshesh me emrin e Mustafa Krujës?
Në Shqipëri në një shesh në Krujë është emri i tij. I’u vendos me rastin e 100 vjetorit të pavarsisë. Ai punoi gjithë jetën, as për famë as për pasuri, por për të realizuar interesat e Shqipërisë. Jam i bindur që ka bërë mirë që mori detyrën e kryeministrit.
Një ngjarje të bujshme që ka kaluar në jetën e tij ka qenë edhe atentati që komunistët dhe njësiti gueril i Tiranës i bëri Mustafa Krujës ku mbeti i plagosur. A mund të na tregoni diçka më shumë për atentatin që i është bërë gjyshit tuaj në tetor të vitit 1943?
Po. Kjo që po ju tregoj është xhaketa që Mustafai ka pasur kur i kanë bërë atentatin. E ka ruajtur që nga ajo ditë nusja e xhaxhait. Dallohet që ka marrë 4 plumba, por shpëtoi sepse plumbat e morrën në dorë. Duket se instikti i mbrojtjes ka bërë të ngrejë dorën dhe plumbat e kanë marrë të 4 në krah, ndërkohë që një tjetër i ka shpuar xhaketën në pjesën e poshtme. Ai sapo doli nga klinika dentare në orën 11 paradite. Pjesëtar të njësitit gueril i dolën përpara dhe qëlluan mbi të. Menjëherë mbërritën gjermanët dhe në të gjithë Tiranën u vendos shtetrrethimi. Nëna ime, pra nusja e djalit të Mustafait më ka treguar gjithçka nga ajo ditë dhe ajo natë e trazuar. Në mesnatën e asaj dite, ka rënë dera dhe dilte vetëm nëna ime, si gruaja e re, dhe mendohej se mbi grua nuk qëllohej. Ishte kapedan Markagjoni, Gjon Markagjoni kapedan i Mirditës, me dy djemtë, Markun dhe Sandrin të shoqëruar me 500 mirditorë të armatosur që kishin udhëtuar për tërë ditën nga Mirdita në Tiranë. U futën në shtëpi dhe kanë diskutuar nja 2-3 orë me gjyshin sepse Marku dhe Sandri donin të merrnin hak për atentatin. Ata ishin gati për të bërë raprezalje në Tiranë ndaj komunistëve në shenjë hakmarrje. Mustafai u tha në asnjë mënyrë, këtë ma ka bërë partia komuniste, jo njerëz të veçantë, prandaj sdo të derdhet asnjë pikë gjaku. Gjyshi im ishte paqësor dhe nuk lejonte gjëra të tilla. Të nesërmen ata ikën dhe e morën me vete në kullën e kapedanit. Mustafai qendroi tre muaj në kullën e tyre pas kësaj ngjarje.
Ka një arsye pse ai iku nga detyra e kryeministrit. Vrasja e mikut të tij Qazim Koculit, mikut me te afërt. A mund të na thoni arsyen ose ndonjë detaj për dorëheqjen?
Arsyeja është vrasja e Qazim Koculit. Ai ishte i dërguar i qeverisë në Vlorë me fuqi të plota nga Mustafai. Unë nuk kam dokumente, por mesa më ka treguar im atë, qëllimi ishte për të filluar dhe organizuar një rezistencë anti italiane që do të shpërthente në momentin e duhur, meqë nuk i plotësuan kërkesat e tij. Qazim Koculi çoi armë në disa shpella por italianët e kuptuan dhe e vranë. Mustafai kërkoi hetim dhe nxjerrje para gjyqit të personave përgjegjës, nuk ia pranuan dhe dha dorëheqjen. Këtu dua të tregoj edhe një detaj që Hysni Kapo bashkë me Qazim Koculin kanë ardhur në shtëpinë e gjyshit tim Mustafa Kruja kur ai ishte në detyrën e kryeministrit. Një gjë e habitshme po të mendosh se Hysni Kapo ishte sekretar i qarkut të Vlorës. Por lidhja është se si Kapo dhe Mustafa Kruja përgatiteshin për rezistencë dhe ky bashkëpunim do sillte rritjen e saj. Ata donin të bënin të njëtën gjë si luftë, si në 1920. Por gjërat nuk shkuan mirë pas vrasjes së Qazim Koculit dhe ky bashkëpunim nuk u arrit kurrë.
Sa e njihte Mustafa Kruja aktivitetin e Enver Hoxhës?
Hoxha në atë kohë nuk ishte shumë i njohur, rrinte më tepër tek shtëpia e të kunatit Bahri Omarit. Më shumë se ai vetë, njihej pseudonimi i tij.
Paska qenë i zoti ta fshihte identitetin dhe kryeministri të mos e njihte atë që do drejtonte Shqipërinë për 50 vjet.
Me sa di unë, Mustafai mund ta ketë njohur si emër, por nuk ka pasur lidhje ose marrëdhënie me të. Ai ka një shkrim ku thotë pse Enver Hoxha u vendos në krye.
Pse u largua jashtë Shqipërisë Mustafa Kruja?
Sepse djali i tij 19 vjeçar që ishte ne Vjenë për studime u sëmur dhe ai u nis menjëherë. Djali vdiq në spital nga tuberkulozi, ai ndenji dhe pak kohë në Austri, më pas kaloi në Itali, prej aty ka shkuar në Egjipt. Ka pasur periudhe vështirësish ekonomike shumë të mëdha, nuk punonte se ishte klandestin. Këtë gjendje ia ka treguar Abaz Kupit që ishte me mbretin në Egjipt dhe mbreti e ka marrë në Egjipt. Mustafa Kruja kishte me vete 1 djalë, 2 të tjerë im atë dhe xhaxhai ishin ne Shqipëri, ndërsa Bashkimi mbeti në Itali, e ndërsa njëri vdiq. Ndërsa motra e tij, e shoqëroi në Egjipt e më pas në Amerikë. Ai shkoi në Egjipt deri në 1956, ndërsa në 1958 vdiq.
Ka dyshime që mund të ketë dorë Sigurimi i Shtetit në vdekjen e tij. Operacioni doli me sukses por menjëherë pas përmirësimit ai vdiq krejt papritur.
Nuk ka asnjë të dhënë të saktë, mund të ketë pasur dorë, mund të mos ketë pasur dorë. Halla më ka thënë që nuk beson të ketë pasur dorë sigurimi, sepse atë natë që ka vdekur 2 agjentë të CIAs amerikane i kanë thënë ne kemi qenë gjithmonë pranë jush.
Cilat ishin gabimet e Mustafa Krujës?
Siaps mendimit tim, gabimet e tij ishin në marrëdhënie me Zogun, ai ka qenë mik me të përpara se të bëhej armik politik. Ai është njohur me Zogun kur ishte në Stamboll. Në kohën e Haxhi Qamilit, ata kanë bashkëpunuar, pas ikjes së princ Vidit ai është kthyer e ka ndenjur disa muaj në Mat te Ahmet Zogu. Në Kongresin e Lushnjes, ai nuk shkoi sepse ishte minister i qeverisë së Durrësit. Kongresi i Lushnjes bëhej per të rrëzuar qeverinë e Durrësit dhe ai nuk e ndjente moralisht veten të aftë të tradhëtonte qeverine e Durrësit. Ai donte marrëveshje me shoket e tij gje që nuk mundi ta bënte. Lidhjet ishin nëpërmjet letrave.
Ka një histori ndryshe nga të tjerët Mustafa Kruja. Ai nuk ishte bej dhe nuk ka dalë nga bejlerët, por nga populli, që e thotë dhe Jakomoni si arsye përse e zgjodhi atë për kryeministër.
Kjo është e vërtete dhe është një meritë e tij, Esat Toptani ka thënë se më në fund edhe Kruja do të ketë një vezir. Ai nuk kishte ndërmend të bëhej vezir.
Pra Esad Pashë Toptani pasaka bërë parashikim të saktë sepse Mustafa Kruja u bë vezir, pra kryeministër.
Po, por jo vezir i Turqisë.
Si e priti Mustafa Kruja vrasjen e Esat Pashe Toptanit?
Me Esat Pashën ai u prish. Esat Pasha e dënoi me vdekje, por jetën ia fali dhe e çoi në Itali, ku ka bërë 2-3 vjet burg. Por pasi u prish Esat Pasha me italianët, këta persona të burgosur u liruan.
Por Mustafa Kruja ishte produkt i investimit financiar të vetë Esadit.
Po, ai e ka ndihmuar për në shkollën në Stamboll.
Zoti Merlika, a mund të na tregoni historinë e jetës suaj ç’farë ndodhi me familjen tuaj pas largimit të gjyshit tuaj Mustafa Merlikës?
Ne shtëpinë na e morën. Kanë kaluar disa personalitete të lëvizjes komunsite, si Hysni Kapo. Ka një episod interesant. Në ditët e para ai vjen dhe tha se donte të shihte shtëpinë. Në një çast ai thotë se aty ka qenë një perde kadife e kuqe, e cila kishte qenë vërtetë, por e kishin hequr për të shpëtuar ndonjë copë. Hysniu e pa që ngeli keq dhe i tha të mos shqetësohej, por se kishte ardhur edhe 2 herë të tjera në atë shtëpi me Qazim Koculin. Cdo gjë është e mundur. Unë nuk besoj të ketë pasur bashkëpunim, por ka ardhur si i njohuri i Qazim Koculit. Përfundimisht shtëpinë e mori Spiro Moisiu, në muajt e parë të 45 u arrestua xhaxhai, ai ishte partizan dhe u dënua me 5 vjet. Ndërsa babai im ishte inxhiner, kishte studiuar në Itali, Francë dhe Zvicer. Kishte diplomën e shkollës së mesme të mekanikes, kishte elektro-teknikën nga universiteti. Krijoi një ndërmarrje dhe ka punuar derisa mbaroi lufta. Kur mbaroi, ata mbetën pa punë se ndërmarrja u shkri. Në verën e 45 ai u thirr nga Spiro Koleka, daja i nënës së Edi Ramës. Ai e emëroi kryetar dege të likuidimeve të ndërmarrjeve italiane. Problemi ishte që shteti shqiptar duhej tu paguante dëmshpërblimet për punën që kishin bërë. Ky punoi disa muaj atje, me mjaft zell e pasion, u shkëput nga shokët me të cilët rrinte deri atëherë, por përpara këtij emërimi ka pasur një bisedë shoqërore me mundësinë e krijimit të një partie, që u mbyll me aq dhe në marsin e 46, babai u arrestua sepse njërin nga shokët e arrestuan dhe ai nxorri këtë bisedë. Babain e dënuan 15 herë, megjithëse Spiro Koleka ka ndërhyrë 3 herë, por nuk e liruan. Ai vlerësonte punën e tij, nuk ndërhynte kot. Më vonë provuam se Mustafa Kruja ishte në shënjestër të komunizmit.
Çfarë ndodhi më pas?
Babai u arrestua, edhe xhaxhai, filloi kalvari i burgjeve, i nënës sime. Unë isha 2 vjeç. Në ‘47 ne jetonim me qira në Tiranën e re, që kishte marrë babai kur u martua. Një ditë na vjen lajmërimi se duhet të linim Tiranën, nuk ishte internim, por format e urbanizmit. Ku ishim ne ishte një jugosllave, nuk e di cfarë funksioni kishte saktësisht, dhe kjo krijoi njëfarë miqësie me nënën time, flisnin frëngjisht, të dyja njihnin mirë operën. Ajo pyeti nënën time se ç’farë kishte dhe i ofroi ndihmë. Por nuk arriti të na ndihmonte, pasi kërkoi ndihmë nga Koci Xoxe, që të anulonte vendimin, ai i kishte thënë se ndërhynte për këdo përveçse për familjen tonë. Në shkuam te 4 rrugët e Shijakut në një kasolle me baltë përtokë. Aty ndenjëm 1 vit, pastaj na çuan në Krujë. Përpara se të na hiqnin nga Tirana, nëna kërkonte punë dhe shkoi te prof. Aleksandër Xhuvani me të cilin kishte punuar për fjalorin e madh të gjuhës shqipe, që është vepra e Mustafa Krujës, por fatkeqësisht e zhdukën. Ajo kërkoi ndihmë të punonte në bibliotekë, pasi edhe bibliotekën tonë na e zhdukën. Ai iu përgjigj sikur në gjithë Ballkanin të kërkonte dikë per këtë punë s’do e gjente më të mirë se nëna ime, por nuk mundi ta ndihmonte. Pastaj shkuam në Krujë dhe erdhi vendimi i internimit. Në Krujë kam filluar shkollën. Nga Kruja shkuam në Tepelenë.
E gjykonit gjyshin tuaj gjatë këtyre vuajtjeve?
Nëna ime ka qenë tepër e dashuruar me vjehrrin e saj si person. Nga goja e saj nuk doli asnjëherë asnjë ankesë. Gjyshja, pra gruaja e Mustafait e mallkonte burrin e saj se thoshte se ai ishte fajtor për të gjitha vuajtjet, ndërsa nëna jo. Madje mamaja ime i thoshte se e kishte gabim dhe i lutej të mos i thoshte ato fjalë. Në vitin 1954 shkuam në Plug, pastaj në Savër, pastaj në Gradishtë. Në 1980 unë bërë disa vjet burg në Spaç, për agjitacion e prapagandë.
Si ka mundësi që me gjithë këto vuatje nuk u organizuat asnjëherë për të kundërshtuar dhe sulmuar atë sistem. Enver Hoxha nuk u qëllua asnjëherë jo me armë, por as me llastiqe.
Çfarë jeni duke thënë. Nuk konceptohej kjo që thoni ju. Duhet ta jetoje atë ferr ta kuptoje. Në çdo moment ishim të survejuar, të terrorizuar, të dhunuar. Unë isha 7 vjeç dhe më futën në birucë, sepse qëllova me gur një derr gjatë kohës që ishim në internim. A e imagjinoni dot që të ngrinim krye ne?