Nga Profesor Shefqet Hoxha
Në arkivin e Kukësit, në fondin e Këshillit Nacionalçlirimtar të qarkut, ruhen dokumente për kuvendet e organizuara me nismën e pushtetarëve komunistë, në vitet 1945-1946, me qëllim që të kufizoheshin e të pajtoheshin gjaqet, si dhe të pengoheshin e të luftoheshin Muharrem Bajraktari e të arratisurit e shumtë politikë që qarkullonin nëpër malet dhe fshatrat e qarkut të Kukësit (Lumë, Has, Malësi e Gjakovës, Malzi). Këto kuvende ishin në vazhdën e traditës, e cila – siç dihet – qe shfrytëzuar për interesat e tyre edhe nga pushtuesit e huaj: turq, serbë, austro-hungarezë, italo-gjermanë.
Thirrja e traditës në ndihmë nga pushtetarët komunistë ishte rrjedhojë e paaftësisë së tyre për të stabilizuar vetëm me mjetet e forcës gjendjen tejet të rëndë që ekzistonte në malësitë e qarkut të Kukësit, në vitet 1945-1946. Në këto vite, pjesa më e madhe e popullsisë qe e armatosur dhe e pakënaqur me pushtetin e ri, sepse brigadat partizane e patën gjakosur krahinën e Lumës në vjeshtën e vitit 1944. Që nga ajo kohë, qarkullonin nëpër malet e Lumës e më gjerë shumë grupe të arratisurish politikë, më i rëndësishmi prej të cilëve qe ai i Muharrem Bajraktarit. Me që viset më të sigurta për të arratisurit e asaj kohe qenë malësitë e Tejdrines e të Kalisit, atje u organizuan dhe kuvendet kundër tyre. Kjo edhe për faktin se në bajrakët e Tejdrines e të Kalisit qenë ruajtur më mirë traditat kanunore, mbi bazën e të cilave organizoheshin kuvendet dhe besëlidhjet popullore.
Dokumentacioni arkivor na njeh me disa kuvende të organizuara në Suroj, Kalis, Kukës, Malësi e Gjakovës, Malzi.
I.
Më 14 mars 1945, u mblodh një kuvend në Suroj me pjesëmarrjen e 144 burrave, zot shtëpie, “me ba nji besëlidhje kundra t’arratisunve, në bazë të zakonit të vendit”. Kuvendi qe thirrë nga këshilli nacionalçlirimtar dhe ai i frontit i katundit. Në këtë kuvend u lidh besa me këto sharte:
1. Familjet e të arratisurve do të bëjnë be se nuk do të furnizojnë me bukë e sende të tjera njerëzit e tyre që ndodhen në mal; po kështu, ato edhe do të njoftojnë menjëherë autoritetet lokale dhe ushtarake, në qoftë se i diktojnë ku janë apo i shohin;
2. Çdo i Suroj as do të betohet se nuk do të ndihmojë me bukë e sende të tjera të arratisurit, të cilët, po të shihen, do të tregohen në organet e pushtetit vendor dhe ato ushtarake.
3. Në qoftë se dikush hetohet se i ka parë të arratisurit, ose u ka dhënë bukë dhe nuk ka treguar ku duhet, ky do të përzihej prej vendit 3 vjet, do t’i digjej e rrënohej shtëpia, do t’i priteshin pemët dhe do t’i konfiskohej pasuria; po ashtu, do të gjykohej para gjyqit të popullit;
4. Po qe se katundi dyshon se ndonjëri i ka parë të arratisurit dhe nuk ka lajmëruar ku duhet, ky do të detyrohet të lahet me be me 24 burra, simbas kanunit. Po qe se betarët nuk do ta lajnë, do të përzihej familjarisht prej katundi për 3 vjet, do t’i digjej e rrënohej shtëpia, do t’i priteshin pemët dhe do t’i konfiskohej pasuria në favor të shtetit, si dhe do të gjykohej nga gjyqi. Kjo besëlidhje do të kishte afat “deri sa të dezertuemit të kapen ose të dorëzohen”.*
Të gjithë të besëlidhurit, 144 burra, e gishtosën ose e nënshkruan vendimin e marrë bashkërisht.
2.
Më 17 prill 1945, edhe në Kalis u bë një besëlidhje e tillë, me pjesëmarrjen burrë për shtëpi. Tubimi u bë në Livadhin e Teqes, në vendin e kuvendeve tradicionale. Qëllimi i tij qe “për të ba simbas zakoneve të vjetra pa u shty prej kujt, por tue paramendue mirëvajtjen tonë e njikohsisht për të qenë të lirë me punue në shtëpitë tona prej njerëzve turbulluesa qi ndodhen në mal të arratisun”.
Besa e lidhur pat tri pika:
1. Të mos pranohen në shtëpi dhe të mos u jepet bukë të arratisurve, ndryshe fajtorët do të nxirren prej Kalisi për tri vjet dhe do t’u merrej pasuria e tundshme;
2. Po qe se dikush sheh të arratisur dhe nuk njofton dhe kjo vërtetohet, fajtori nxirret prej Kalisi për tri vjet dhe i merret pasuria e tundshme;
3. Kushdo që nuk dorëzon armët deri më 2o prill 1945 dhe këto i gjenden në shtëpi, ka për t’u përzënë prej Kalisi për tri vjet dhe ka për t’iu marrë pasuria e luajtshme.
Për mbikëqyrjen dhe zbatimin e kësaj besëlidhjeje, çdo kabile (vëllazëri) caktoi veqilin e vet dhe këta qenë 29 vetë gjithsej. Kryetar i komisionit të besës u caktua Rushit Daci, një burrë i njohur në Kalis. U vendos, gjithashtu, që të dënohen edhe veqilat (komisioni i besës) e kabileve, po qe se “mbajnë hatër”.
3.
Më 23 prill 1945, përsëri u mblodh një kuvend në Kalis, ku morën pjesë 29 veqilat e kabileve (vëllazërive), anëtarët e këshillit nacionalçlirimtar të katundit dhe komisari politik i komandës së vendit. Kuvendin e kryesoi Rushit Daci. Në kuvend u bisedua për prishjen e itifakut të lidhur disa ditë më parë (17 prill) nga disa katundarë, për të cilët u vendos që në bazë të zakonit të vendit për t’u provue me 24 pleq për të ba be që Muharrem Bajraktarin as tjetër të arratisun mbrend nuk i kam mbajt, buke nuk ‘i kam dhanë, as dijeni për te se ka qenë në katunin tonë nuk kam pasë”.
Në bazë të kësaj prove dhe fjalëve të përcaktuara nuk mundën të bëjnë be fshatarët Rasim Prendi, Rrahman Mahmuti, Can Mahmuti e Nezir Prendi.
Fshatari Mahmut Ademi deklaroi me dorë në kuran se Muharrem Bajraktarin nuk e kishte pasur brenda, nuk i kishte dhënë bukë, dhe dijeni për të nuk kishte, porse, një natë, dikush i kish trokitur në derë, por nuk ia kishte çelë.
Isuf Marku, Abdulla Noka, Emërli Lika, Hasan Vehapi, edhe këta fshatarë të Kalisit dhe të akuzuar, bënë be sipas fjalëve të përcaktuara dhe u shfajësuan.
Din Prendi dha provën vetëm për veten dhe doli i pafajshëm, ndërsa për të vëllanë, Nezirin, nuk pranoi të bëjë be, sepse – tha – tash tri vjet nuk flet me mua dhe as nuk punon në shtëpi, mbasi është dhe i pamartuar.
Meqë fshatari Ramadan Kasami kishte për të bërë be më datë 10 maj 1945, para katundit Palush, u la që, në atë datë, të provohej edhe për dyshimin që binte mbi të se kishte dijeni për vendndodhjen e Muharrem Bajraktarit.
Në përfundim, kuvendi vendosi që Rasim Prendi, Rrahman Mahmuti, Can Mahmuti e Nezir Prendi të përziheshin prej katundit për tri vjet e t’u merrej pasuria e tundshme. Ndërsa Mahmut Ademi u gjobit 70 napolona, sepse nuk kishte njoftuar për trokitjen që kish pasur në derë. Me që Din Prendi u lá me be për veten e tij, u quajt i pafajshëm, por u vendos që pjesa e pasurisë së të vëllaut, Nezirit, t’i konfiskohej.
Si u shqyrtuan fajet dhe u vendos dënimi i fajtorëve, kuvendi vendosi edhe:
1. Të kërkojë prej qeverisë të mos merren masa ligjore ndaj atyre që kanë dalë të pafajshëm në katund dhe të lirohen ata që mund të jenë në burg;
2. Për njerëzit e fajshëm qeveria të lejojë komisionin e besës të zbatojë vendimet që ishin marrë.
3. Edhe në se qeveria heton ndonjë faj të bërë brenda konditave të besës, të mos marrë masa ligjore, pa e bërë provën para komisionit fajtorët;
4. Për mangësitë e shkaktuara me qëllim nga komisioni i besës, qeveria të marrë masat më të rrepta ndaj anëtarëve të tij.
4.
Sipas një telegrami (nr.13, datë 6 janar 1946) që Abedin Shehu, ish Sekretar i Parë i Qarkorit të Partisë Komuniste për Kukësin, i drejtonte Ministrit të Punëve të Brendshme, Koçi Xoxe, në Tiranë, mësojmë se më 2 janar dhe më 5 janar qenë organizuar dy tubime, në Bicaj e në Kukës, ku kishin marrë pjesë anëtarët e këshillave NAÇl. dhe të frontit, klerikë, parí, përfaqësues fisesh të katundeve etj. Në këto tubime ish biseduar për pajtimin e gjaqeve e të ngatërresave të ndryshme, si dhe për miratimin e një itifaku (bese) për të mos strehuar e ndihmuar të arratisurit. “Ky itifak – shkruante A. Shehu – do të jetë rigoroz dhe nëse do të dijmë ta shfrytëzojmë, do të kemi sukses në këtë drejtim”.
Në tubimet e mësipërme u krijuan edhe “dy komisione inisiatore” për të studiuar format dhe kriterin e pajtimit në praktikë të gjaqeve sipas zakoneve, po edhe programit të qeverisë.
Telegrami njoftonte edhe se një tubim si ai i Bicajt dhe ai i Kukësit do të organizohej edhe në Tropojë. Në fund, sekretari i parë i qarkorit i propozoi Ministrit të Punëve të Brendshme që një mënyrë veprimi për pajtimin e gjaqeve dhe për luftën kundër të arratisurve “të zbatohej edhe në prefekturat e Dibrës dhe të Shkodrës, masi si krahina kufitare influencojnë në zhvillimin e situatës tonë”.
Duket, në zbatim të këtij propozimi, qe bërë një besëlidhje edhe në Malzi (Shëmri, 6 maj 1946). Vendimet që u morën atje titullohen: “Besë e lidhun për dorzaninë etj. në Malzi”.
5.
Në tri tubimet që u organizuan në qendrat e nënprefekturave të Lumës (Bicaj), Kukësit (Kukës) dhe Tropojës (Tropojë) u miratuan edhe komisionet e besës për ato njësi administratore për: a) Lidhjen e një bese të përbashkët për të mos strehuar e ndihmuar të arratisurit; b) Pajtimin e gjaqeve dhe ngatërresave.
Komisionet e besës të nënprefekturave zgjodhën komisionin e qarkut, ku merrnin pjesë Shukri Bulica, Malë Rexhepi, Ismail Arifi, Ajdin Zeneli, Hysen Selmani, Ibrahim Dida, Haziz Murati, Osman Haliti, Mustafë Imer Aga, Nexhip Ahmeti, Isuf Groshi, Nuhi Spahiu, Gani Shaqiri, Latif Jata, Musë Domi. Ky komision zgjodhi një kryesi të përhershme me kryetar Malë Rexhepin, sekretar Shukri Bulicën, anëtar Osman Halitin.
Komisioni i besës së qarkut (prefekturës) miratoi dy vendime të titulluara: PËR BESËN (ITIFAKUN) dhe “PËR PAJTIMIN E GJAQEVE” (20 janar 1946)
Kërkesat e vendimit të parë ishin:
1. Të mos strehoheshin, furnizoheshin e informoheshin të arratisurit, për të cilët duhej të njoftoheshin menjëherë organet e pushtetit e të ushtrisë;
2. Të dënohet me djegien e shtëpisë, t’i merret pasuria e t’i internohet familja atij që strehon, furnizon e informon të arratisurit apo ai që i sheh e nuk kallëzon;
3. Kush takohet me të arratisurit ose i sheh e nuk i denoncon brenda kohës më të shkurtër të mundur, të dënohet sipas vendimit të komisionit të prefekturës;
4. Të arrestuarit që janë burgosur për strehim, furnizim, përcjellje e informim të të arratisurve, por që kërkojnë të lahen me be para komisionit, brenda një afati 10 ditor të lihen të lirë, mbasi të kenë lënë dy garantë. Komisioni i nënprefekturës brenda dhjetë ditëve të caktojë pleqtë e besës dhe të përfundojë prova. Beja të bëhet sipas fajit, me 24 pleq ose më pak;
5. Në qoftë se të arratisurit i marrin dikujt bukë me forcë dhe ky denoncon brenda kohës më të shkurtër të mundshme, komisioni dhe qeveria ta zhgarkojnë atë prej fajit. Po mbet dyshimi për fajësi, i akuzuari të lahet me be para komisionit. Po qe se lajmërimi për marrjen e bukës bëhet me vonesë ose nuk bëhet fare, fajtorit t’i digjet shtëpia, t’i merret pasuria dhe t’i internohet familja. Në se lajmërimi është bërë me kohë ose pa kohë, këtë ta caktojë komisioni;
6. Ata që akuzohen për strehim, furnizim, përcjellje a informim të të arratisurve, të mos dënohen nga qeveria pa u verifikuar më parë çështja;
7. Edhe anëtarët e këshillave të pushtetit e të frontit të konsiderohen fajtorë, në qoftë se informohen nga banorët e nuk e bëjnë me kohë denoncimin tek organet ushtarake. Për këtë faj ata shkarkohen dhe u digjet shtëpia, u merret pasuria dhe u internohet familja.
8. Deri në 30 janar 1946, këshillat e frontit dhe të pushtetit të katundeve duhet të lidhin besën (itifakun) dhe të njoftojnë çdo shtëpi e çdo fis për vendimet që janë marrë, përndryshe ata do të gjobiten me 1000 fr. gjobë dhe do të shkarkohen nga detyra;
9. Për ata që nuk pranojnë kushtet e besëlidhjes, të merret masa e lëçitjes, e cila do të zgjatë deri sa ata të kthejnë rrugë. Atyre që nuk pranojnë edhe mbas lëçitjes kushtet e besëlidhjes, t’u digjet shtëpia, t’u merret pasuria, t’u internohet familja.
Vendimi PËR PAJTIMIN E GJAQEVE përmbante këto pika:
1. Gjaku çmohet 3200 fr. shq., ndërsa plagosjet simbas llojit të dëmtimeve, sa gjysma a çereku i kësaj shume (1600 fr. shq., 800 fr. shq.). Gjaku të paguhet dy këstesh, i pari në dorë, i dyti pas tre muajsh;
2. Ai që nuk i bindet pajtimit të gjakut, të lëçitet deri sa të bindet e të pajtojë, ndërsa qeveria të marrë masa të rënda e shembullore ndaj tij, mbasi është kundër bashkimit dhe qetësisë së popullit;
3. Kur bëhet pajtimi i gjakut, gjakësit do t’i jepen dorëzanët që kërkon. Këta mund të ndërrohen me pëlqimin e të zotit dhe të komisionit. Kush pret dorëzanësin, ky ka të drejtë të marrë gjakun mbi dorëvrasësin, por jo mbi pjesëtarët e tjerë të familjes.
4. Ngrënia e bukës ose pirja e kafes mbas pajtimi do të bëhen simbas zakonit. Në mos të dyja, njëra është e detyrueshme.
5. Kush vret kënd mbas hyrjes në fuqi të këtij paqi, do t’i digjet shtëpia, do t’i merret pasuria e do t’i internohet familja dhe dorëvrasësi do t’i dorëzohet qeverisë për ndjekje ligjore;
8. Kush vret për çështje nderi ose mbrojtje personale, do të dalë në provë (24 pleq) dhe, pastaj, do të gjykohet, në se duhen marrë masat e caktuara për prishjen e paqit. Vrasësi do t’i kalojë gjyqit.
7. Paqi (pajtimi) bëhet edhe me ato familje që kanë pjesëtarë të tyre të arratisur;
8. Pajtimi do të bëhet nga komisionet e nënprefekturave dhe këta mund edhe të ndahen në grupe, po qe nevoja;
9. Këshillat e frontit e të pushtetit duhet të lajmërojnë familjet e hamsëruara për pajtimin dhjetë ditë përpara që të ndodhen në shtëpi në ditën e caktuar;
10. Këshillat e frontit e të pushtetit ngarkohen me zbulimin e ngjarjeve dhe bien në përgjegjësi të rëndë, po i fshehën ose i neglizhojnë ato;
11. Çështjet e ndryshme që nuk janë parapa në këtë vendim, lihen në dorë të komisioneve të nënprefekturave, të këshillave të frontit e të pushtetit të atyre njësive administrative. Çështjet që nuk mund t’i zgjidhin ata, ia delegojnë komisionit të qarkut.
6.
MALZI
Më 6 maj 1946, u tubua një kuvend edhe në qendrën e Malziut, Shëmri, i cili lidhi një besë me këto pika:
1. Për gjaqet (vrasje, plagosje) që kanë ndodhur deri sot, u lidh besa, u caktuan dorëzanës për deri në fund të tetorit 1946. Po u qit pushkë mbrenda kësaj periudhe, fajtorëve do t’u digjen shtëpitë, ata do të përzihen prej krahinës, do t’u internohet familja e do t’u konfiskohet pasuria;
2. Për vrasjet për nder që kanë për të ndodhur mbas sodit, nuk do të merren masa. Do të konsiderohen të tilla, po qe se burri vritet së bashku me gruen; po u vra tri metra larg saj, vrasja është besë e thyer;
3. Ai që shan, rreh ose hajnon, ka thyer besën e lidhur;
4. Edhe hjeksia (kur bën vetë ose shtje kend në dorë të huaj) quhet besë e thyer;
5. Quhet besë e thyer edhe mbajtja, përcjellja, përkrahja a të ushqyerit e të arratisurve;
6. Është besë e thyer edhe grabitja e gruas a e vajzës së huaj;
7. Ata që thejnë drumin (komunikacionin) dhe plaçkisin udhëtarët, thyejnë besën e lidhur.