Shkruan: NIKOLL NIKA
(Mendime për jetën dhe veprimtarinë letrare të shkrimtarit dhe poetit pukjan TON ZMALI)
Ton Zmali ka lindur në Kokdodë të rrethit të Pukës në vitin 1950. Shkollen 7 vjeçare e mbaroi afer fshatit të tij, në Bugjon në vitin 1965. Në Shqipëri në vitin 1960 u muar vendim qe të bahet arsimi 7 vjeçar i detyruar në të gjithë vendin. Kështu që po të marrim vetem zonën e Iballes në vitin 1962 u hapen shkollat 7 vjecare në Dardhë, Arst-Miliska, Bugjon, Mertur e Berishë. Po për mungesa kuadri shumë fshatra kishin një shkollë të përbashket. Kështu Fierza, Bugjoni dhe Kokdoda kishin një shkollë 7 vjeçare e kjo ishte ngritur në Rapsaj të Gralishtit midis Fierzes e Bugjonit ku vinin edhe femijët e Kokdodës.
Unë u emrova në ketë shkollë drejtor në vitin 1963 ku mesonte edhe nxenësi Ton Zmali. Tonit i duhej më shumë se një orë të vinte çdo ditë nga shtëpia në shkollë. I duhej të kalonte krepa, rrepira, dy lumenj e shumë disheza e malore.
Për hirë të së vertetës atëhere shkolla mbante lidhje të ngushta me familjet e nxenësve. Mesuesit shkonin nëpër familjet e nxenësve dhe bisedonin për çdo problem që mund të ndihmohen nxenesit. Ndaj edhe unë isha i njohur me prindërit e Tonit shumë mire. Babaj i Tonit, Mark Kol Zmali, një burrë shumë i nderuar jo vetem në fshat po në gjithë zonen, kishte fjalë pak. Ai me thoshte: ” Drejtor unë nuk dua dhe nuk prandoj që femia I’m të sjellë asnjë shqetësim në shkollë !”. Dhe kishte një aresye të fort që ngulte këmbë në këtë drejtim.
Sistemi diktatorjal, komunist siç quhet, nuk përputhej kategorikisht me biografinë e Tonit. Xhaxhaj i tij ishte vrarë në Tepelenë në vitin 1943 nga forcat partizane ndërsa daja i Tonit ishte denuar me burg politik për agjitacion e propagandë ndaj pushtetit popullor. E në këto kushte çdo familje e kishte shumë të veshtirë të përballonte trysninë, presionin apo çekiçin e diktaturës tek koka. Dhe fjalet e pakta e të shkurtëra të babajt të Tonit unë i kuptoja shumë mirë.
Toni dallohei shumë lehtë midis nxenësve të tjerë nga urtësia, e mospërzjerja në asnjë problem që të binte në sy. Sepse zbatonte me përpikmeri porositë e prinderve.
Krejt ndryshe ishte Toni në klasë. i shkelqyer në mesime, i përpiktë në çdo detyrë që i ngarkonte mesuesi. Kur i jepeshin poezi për t’i mesuar përmendesh, ai i recitonte më mirë se asnjë në klasë që e detyronte mesuesin të mendonte për të si një talent i veçantë.
Kur Toni mbaroi shkollen 7 vjeçare, shokët e shoqet e klasës shkuan në shkolla të mesme, ndersa ai nuk e pati ketë fat. Biografia e familjes nuk e lejonte. Kujtoj se në një mbledhje me drejtorët e shkollave, Zef Delia, zv.shef i aresimit në Pukë, bashkëfshatar i Tonit duke më pyetur për nxenësit e fshatit Kokdodë folem edhe për ketë nxenës si një nder më të mirët. Pas një viti Zefi e gjeti menyrën për ta derguar në shkollën e mesme pedagogjike në Shkoder. Këtu hapet drita jeshile, sic I thonë fjalës, për poetin e ardhshem. E mbaroi shembullor shkollen dhe u emrue mesues gjuhe e leximi në fshatin Mertur, ku sherbeu tre vjet. Toni ishte 19 vjeç.
Merturi u ba vatra e parë ku Toni filloi rrugën e tij letrare. Me nje laps e bllok të berë vetë në gjep hidhte rrjeshta çdo ditë deri sa përfundoi me dorshkrim romanin “Kulla e peshqve”. Ky dorshkrim i parë përfundoi me dhembje, pasi jo vetem që nuk gjeti driten e botimit po edhe i humbi. Po Toni tashmë ishte bërë “i eger” dhe nuk dorzohej. Vendimet që i merrte do t’i çonte deri në fund pa medyshje… Dhe përfundoi vellimin poetik “Mushtzemre” Dhe prap deshtim, pasi nuk gjente dot driten e botimit. E si për “inate” ai shtonte vendosmerinë. Filloi të punojë në shumë drejtime, poezi, pjesë dramatike dhe i vinte në skenë në kushtet e fshatit.
Dhe rastis që në Mertur të vijë Ded Gjergji, një idealist vizionar i madh për t’u takuar me popullin, ateherë funksionar i lartë partie në rreth dhe thuajse bashkëfshatar i Tonit. U mahnit nga shfaqja artistike e organizuar nga shkolla e fshati nën drejtimin e Tonit. Në bisedë e sipër Deda e pyeti përse nuk shkonte për aktor?.. Po Toni me atë kulturën e tij arësimore e familjare ia shpjegoi biografinë. Po Ded Gjergji nuk e harroi… E dergon Tonin në konkursin rajonal të aktorëve në Shkoder ku e fitoi atë dhe dy të tjerë në Tiranë në teori dhe praktikë. E pra Ton Zmali në vitin 1971 gjendet në Akademinë e Arteve të Bukura. Dhe nuk e diskutoi përfundimin shkelqyeshem të saj. Me këto aftesi e talent mund të ishte shumë mire një aktor në Teatrin Popullor në Tiranë, Tvsh, kinostudio ku u emruan shumë nga bashkëstudentët e tij, në Shkoder apo kudo tjeter. Po vendimi i Partisë për të kontribue atje nga ku ka shkue në shkollë e etj…Ton Zmali emrohet drejtues i shtepisë kulturës në Iballe ku sherbeu për 10 vite. Vite shumë intensive pune. Atje vuri në skenë dramen “Baca i Gjetajve”, “Kulla e Hutajve”, dramen “Sokolesha e Aprripes” e shumë e shumë të tjera aktivitete e veprimtari. Njohja gjatë shkollës me minoritaren Eleni Guzhuna, bijen e nji oficeri që jetonte në Lushnje vazhdonte. Martohen dhe pas shumë veshtirësish Toni transferohet në Lushnje dhe emrohet me kulturen në fshatin Ballagat, një fshat kodrinor i zonës së Darsisë siper qytetit.
Krijimtaria e Tonit nuk njihte nderprerje. Toni gjeti një drite të vogel jeshile botimi te gazeta Drita e revista Nentori, dhe skenarët dramatizuese që transmetoheshin në radio tirana. Po përseri thuajse me pikatore. Shkrimtarja Diana Çuli i jep shumë kurajo, besim si dhe ndihmë duke i botue poezitë e para.
Ndryshimi i sistemit në Shqipëri nga diktatura në demokraci edhe pse sipas modelit patjeter që solli ndryshime edhe në jetën e Tonit. Por ajo që u bë pjesë e dhimbjes së tij ishte detyrimi për t’u emigrue nga papunësia dhe shpresat për një jetë me të mirë. Kështu në vitin 1993 emigron në Athinë ku vazhdon të jetë edhe tani.
Krijimtaria e Tonit tani ka marr përmasa të medha. Ai ka botuar vellimin poetik ‘Lulet e ksenit”, “Dashuri te pashijuara” dhe “Honeve te askundit”, si dhe në prozën e gjatë trininë e kundraromanit ku përmblidhen, “Engjuj pa qiell”, “Jeta e vjellagjolasve” dhe “Oazi qe mund shkretetinat”.. Studimi “Kritiku i balonistave dhe i mohuesve kasapë të letersisë” kushtuar veprës së të madhit Gjergj Fishta përben një kontribut të veçantë të këtij poeti.
Toni misheron disa veçori shumë fantastike të të qenit shkrimtar e poet. Unë do të ndalem pak tek një poezi e tij: Varka Qiellore e Noes”. Me ata pak rrjeshta të kësaj poezie shof Tonin e gjallë…. Një njeri në fund të detit gjatë sistemit të diktatures komuniste, duke lundruar në një varkë pa shpresë vite të tëra. Po me besim, guxim, vendosmeri të patundshme dhe me ndihmen e lundruesve zemermirë arrin të dalë nga fundi i detit dhe të ankorohet në qafen e majes së malit e cila ka pushtue qiellin. Dhe kje përben tiparin e paepur të malsorit për të arritur atë që endrron e i përkushtohet. Kjo varkë jeton brënda njeriut si Oazi që mund shkretinat e jetës…
Sot unë e shoh Tonin mbi malet e larta të Çllumit të Merturit, mbi Kunoren e Dardhes, mbi majen e Hekurave apo Terbunin e Pukes duke fluturuar plot krahë në hapsiren e pafundme të letersisë bashkohore. Dhe fluturimin e ban, sic thotë edhe komentuesi e përkthyesi i veprave të tij, pa brez shpetimi. Sepse Toni i ka marrë me vete të gjitha mjetet që i duhen për të kryer fluturimin. Ai ka misheruar folklorin dhe traditat e popullit të krahines nga ka dalë. I ka përpunuar dhe i ka ngjitë në lartësi të atyre majave ku ai kryen fluturimin. Dashuria për malet, luginat, rrugët, lumenjtë e çdo gjë qe zbukurojnë vendlindjen e tij e shoqerojnë në çdo krijim.
Kur lexon poezinë “Bjeshkeve” e kupton atë mesëmiri:
O bjeshkë
Një qylym rudine falmani për shtrojë
Një mriz hije ahu për argëtim
Në simfonitë e zgjimit bashkoni zogjt kangtar
Engjujt fluturues të shpirtit tim
Dhe në fund e mbyll me betim para bjeshkeve…
Gjithë pagjumësitë tuaja
Janë engjujt e shpirtit tim
Kur shkonte nga Merturi për në Kokdodë rruga kalonte nëpër një fshat me emrin Qyqesh. Fjala Qyqesh vjen nga shpendi Qyqe. Dhe Toni këtyre bjeshkeve të Qyqeshit magjepës u thur një poezi nga ma të bukurat. Ajo titullohet “Atje ku qeshin qyqet”. Në këtë poezi Toni pjerrtesinë e rrugës e kthen në shkallë të mermerta, yjet në qiell në abazhure të kaltert, dhe vetë bahet bashkudhëtar i qiellit. Shkembejt i mveshë me shtellunga reshë të qendisur nga vetullat e ylberit. Bimet e lulet vaditen nga kulloshtra e borës, dikund me tej mbi briret e kaprollit zogjtë ngrenë foletë ndersa pak me larg tek kroi vashat fshehin syrin nën shami. Kështu bjeshket e Qyqeshit, një nga zonat e vendlindjes Tonit shndrrohen në një muze të gjallë parajse jetike. Dhe brenda gjithë kësaj bukurie të magjive toksore e hyjnore qyqet qeshin…
I dashur Ton!
Keto mendime që po i hedh në leter janë shenja respekti për aftesitë tua të veçanta krijuese në fushen e letersisë. Por ajo që mua me shtyn pa pushim në brendësinë fantastike të jetës tende janë peripecitë e vështirsitë që ke kaluar gjatë sistemit të diktaturës dhe në mergim…
Unë deri tashti pata parasysh një ish nxenës tani në moshë 65 vjeçare ndersa unë 78 vjeç. Sikur të më jepej edhe një herë mundësia të bahesha 10 vjeç, zgjedhje ime në botën e lirë për të ardhur këtu ku jam do të ishte vetëm modeli yt i mveshur me atë dashuri, guxim, vendosmeri, shpresë, besim dhe përkushtim që ke ardhur deri këtu ku je sot. Ti nuk duhet të pranosh të vdesesh kurrë!…