SHKRUAN: ALBERT VATAJ
Atë Anton Xanoni është nja nga ato personalitete, vlera, vepra dhe kontributi i të cilit konsiderohet si një prej gurëve të themelit të asaj karabinaje, madhështia dhe atributi i të cilës është veç krenari nacionale. Pa atë përkushtim dhe vlerë, ato zelltari e përkorje, njëmendësi atdhetare e shpirtje adhurimi në të lartin besim, me të cilën ai përfaqësohet dhe shënjon në kalendarin e historisë së vlerave kombëtare para atyre religjioze, diçka do të ishte e mangët në gjuhë, dialektin gegë, dijen dhe letërsinë e gjenezës së atyre cilësive që e mbajtën lart dhe e pasuruan traditën tonë të begatimit shpirtëror dhe kultural. Atë Anton Xanoni njihet dhe promovohet si themelues i shkollës letrare të jezuitëve, si një veteran i arsimit dhe i kulturës shqiptare. Kjo figurë është pjesë e atij mozaiku jezuit, që krijon panoramën më të jashtëzakonshme ku matshmëria e qasjeve në dije dhe kulturë e rendit kombin shqiptar në radhën e vendeve të qytetëruara të botës. Është ai përkushtim që Atë Anton Xanoni hodhi në themelet e këtij monumenti, që sot na obligon për mirënjohje dhe konsideratë, për rivlerësim dhe ritrajtim për çfarë në ta ishte ngadhënjim dhe në ne është vepër që kërkon të pranohet si shpërblim. Sepse mendja dhe shpirti, zelli dhe pasioni, besimi dhe detyra i çuan këto kontribute në ato lartësi që kohëve u la kujtesën dhe hulumtuesve ngutshmërinë për t’i trajtuar me seriozitet dhe precedencë.
Atë Anton Xanoni, i njohur edhe me emrin Ndoc Xanoni, jezuiti shqiptar është figurë e shquar e arsimit katolik gjatë periudhës së Rilindjes. Anton Xanoni, dha kontributin e tij në fushën e gjuhës, letërsisë dhe botimeve të teksteve shkollore duke ushtruar një ndikim të dukshëm për të zhvilluar gegënishten në gjuhën shqipe, shkruan Radio Vatikani.
Atë Anton Xanoni lindi në Durrës më 12 janar 1862, por që fëmijë u shpërngul në Shkodër, ku u rrit në gjirin e etërve jezuitë. Si kreu shkollën e mesme, duke parë talentin e tij, jezuitët e dërguan të kryente studimet e larta në Kuvendin Kartuzian Porta Coeli në veri të Valencies, në Spanjë (1883), në Kraljevicë (1884), në Kremonë të Italisë (1886) dhe në Kolegjin Gregorian në Krakovi të Polonisë (1890-1892).
Më 1892 u shugurua meshtar në Krakovi dhe dy vjet më pas në u kthye Shkodër për të kryer misionin meshtarak e për të dhënë gjuhë shqipe në Kolegjin Saverian, ku kishte kryer studimet edhe vetë, trembëdhjetë vjet më parë. Më 1896, para se të kthehej në Shqipëri, dha mësim një vit në kolegjin Gregorian në Kier, në juglindje të Torinos në Itali.
Atë Xanoni, së bashku me poetin e gjuhëtarin e shquar, dom Ndre Mjedjën (1866-1937) si dhe me të vëllain e tij, imzot Lazër Mjedën, ishte anëtar aktiv i shoqërisë letrare Agimi, themeluar më 1901, e cila punonte për nxitjen e krijimeve letrare në gjuhën shqipe, duke përdorur edhe alfabetin e ri.
Ishte Atë Anton Xanoni ai që vendosi normat e retorikës dhe të stilit të shkrimit në dialektin verior të shqipes, në një shkollë me ndikim si Kolegji Saverian, norma që i parashtroi në Prîsi në lâmë të letratyrës, Shkodër 1911-1912.
Ai mbante qëndrim purist në shkrimin e shqipes, ishte ithtar i zëvendësimit të shumë huazimeve nga italishtja, turqishtja dhe sllavishtja me rrënjë fjalësh më të lashta shqipe. Si autor vjershash, prozash letrare, dramash e punimesh studimore në gjuhën shqipe, që shërbyen si frymëzim i vazhdueshëm për studentët dhe kolegët e tij shkrimtarë, ai nuk qe vetëm novator në gjuhë, por edhe stilist i shkëlqyer për kohën kur jetoi.
Nga viti 1908 bashkëpunoi rregullisht me periodikun jezuit Elçija e Zemers t’Jezu Krisctit me artikuj për historinë, letërsinë, kulturën dhe politikën, por edhe me tregime të shkurtra e me vjersha apo përkthime, që pëlqeheshin shumë. Mbeti në histori edhe për veprat Gramatika shqyp, Shkodër 1909, Shkurtorja e historis së moçme, 1910, e në veçanti për vjershën me frymën e Rilindjes Rrnoftë Shqypnia, kushtuar shpalljes së pavarësisë. Një pjesë e mirë e veprës së tij ka mbetur e pabotuar edhe sot e kësaj dite. Atë Xanoni vdiq në Shkodër më 16 shkurt 1915. Kujtohet si themelues i shkollës letrare të jezuitëve, si një veteran i arsimit e i kulturës shqiptare, përfundon Radio Vatikani në kumtimin për të.
Krijimtaria e Atë Anton Xanonit
- Tremdhjet t’martet e Sh’na Ndout;
- Dheshkroja e Shqypniis;
- Shkurtoja e historiis( bleni i I);
- “_”_”_”_”_”_”_”_”_ ( bleni iII);
- Muzhiktari i verbtë;
- Priisi n’ lamë t’letratyrës ;
- Gramatika Shqyp;
- Dotrina e madhe;
- Gjenovefa (rromanz );
- Julia (rromanz );
- Llagoret e mullinjve (dramë);
- Këndime për shkollë t’ para t’shqypes;
- Unjilli i Jezu Krishtit mas Sh’ M;
- Jeta e Sh’Françesk Saverit (biografi )
- Skënderbeu (dramë ).