At Anton Harapi në kujtimet e Ministrit Neubacher

Shkruan: Sandër Lleshi

Kujtimet e rralla të të plotfuqishmit të Ministrisë së Jashtme Gjermane, Hermann Neubacher. Me rastin e 120-vjetorit të lindjes së At Anton Harapit, kol. Sandër Lleshi për herë të parë i jep publikut një grumbull faktesh që hedhin dritë për angazhimin politik të Anton Harapit në Këshillin e Regjencës.

Si reagim ndaj lutjes së famshme për Shqipërinë të Papa Gjon Palit II në një njoftim të Agjencisë Telegrafike Shqiptare të datës 10.10.1980, në orën 09.55, transmetuar në gjuhën angleze thuhet:

“Në Shqipëri feja e ka humbur betejën në fushën ideologjike dhe shpirtërore një herë e përgjithmonë. Për këtë arsye lotët e krokodilit janë pritur në një mënyrë krejt tjetër nga ajo që ka shpresuar monarku i Vatikanit. Nëse Papët e Romës vazhdojnë të mbrojnë një klerik të dënuar prej gjyqit të popullit tonë sepse ai ka qenë një agjent apo bashkëpunëtor i pushtuesve fashistë dhe nazistë, ne do të thoshim së kjo i diskrediton ata edhe me shumë. …Pater Anton Harapi e të tjerët si puna e tij, duke ndjekur shembullin e Papa Pius XII, i cili u dha bekimin e tij Duçes dhe Hitlerit, e vunë veten e tyre në shërbim të pushtuesve të huaj dhe ata nuk mund të kenë asnjë ndryshim prej të gjithë bashkëpunëtorëve të pushtuesve në Shqipëri.”

Kështu edhe në vitin 1980, disa dekada pasi e kishte lënë edhe pa një varr, diktatura komuniste nuk e konsideronte të mbylluar luftën me Pater Anton Harapin, ndonëse pohonte së betejën me fenë e kishte fituar ndërkohë. Por si është e mundur kjo?

Duke studiuar për historinë e Luftës së Dytë Botërore para disa vitesh ndesha disa dëshmi shumë interesante lidhur me Shqipërinë, por dhe për Pater Anton Harapin në një libër të shkruar nga Hermann Neubacher me titull “Misioni i posaçëm Juglindja, 1940 – 1945. Raport i një diplomati fluturues”, botuar në Göttingen në vitin 1956.

Hermann Neubacher është lindur në Wels të Austrisë së Epërme me 24 qershor të vitit 1893. Me fillimin e lëvizjes nacional-socialiste në Gjermani në vitet 30-të u angazhua politikisht duke luajtur një rol të rëndësishëm edhe në bashkimin e Austrisë me Gjermaninë naziste, pas të cilit në vitin 1938 u bë menjëhere Kryetar i Bashkisë së Vjenës. Në vitin 1943 e deri në fund të luftës misioni i tij zgjerohet edhe me kompetencën e të plotfuqishmit të Ministrisë së Jashtme gjermane për Juglindjen. Në vitin 1951 u dënua me 20 vjet burg në Jugosllavi, prej nga u lirua në vitin 1952 për shkak të një sëmundje të rëndë. Në vitet 1954 deri në 1956 ishte i ngarkuar me misionin e këshilltarit për ndërtimin e administratës së Etiopisë.

Hermann Neubacher përfaqësonte figurën qendrore politike të ngarkuar me manaxhimin politik të Europës Juglindore i cili ishte pajisur me kompetenca të plota politike dhe diplomatike. Me shumë rëndësi kanë memuaret e tij, të cilat kanë hedhur dritë mbi një nga frontet e rëndësishme të Luftës së Dytë Botërore, frontin ku kjo luftë shfaqi dukshëm karakterin partizan të saj. Vepra e Hermann Neubacher përfaqëson një dokument me rëndësi të dorës së parë për të gjithë ata që interesohen për historinë e Luftës së Dytë Botërore në teatrin e Europës Juglindore. Një konkluzion interesant jepej në revistën angleze International Affairs të vitit 1958 në recensionin e librit të Neubacher-it nga R.G. D. Laffan:

“Ky libër i shkurtër kujtimesh me vlerë dhe pa shumë pretendime është një vepër e shkëlqyeshme për lexim. Dr. Neubacher, Kryetari i dikurshëm i Bashkisë së Vjenës, ishte dërguar në Bukuresht në vitin 1941 për tu kujdesur që nafta rumune të mbërrinte në Gjermani. Atëhere kur problemet gjermane në Ballkan u rritën, sfera e aktivitetit të tij u zgjerua shumë saqë në vitin 1943 ai u emërua “I Dërguari i Plotfuqishëm dhe i Posaçëm i Ministrisë së Jashtme për Juglindjen” dhe ishte vazhdimisht në fluturim midis Beogradit, Athinës, Tiranës, Cetinës, Berlinit dhe Kuartierit të Përgjithshëm të Hitlerit…

Ndër shumë pasazhe tërheqesë janë dhe ato për shqiptarët të cilët ai i quan diku si “sympatische Räuber”. Dhe në mes të vlerësimeve për njerëzit e virtytshëm më prekësi është ai për Pater Harapin, provincialin e martirizuar të françeskanëve të Shkodrës.

He must be a good fellow”.

Sejcili është i lutur të marrë parasysh faktin së Neubacher-i i shkroi kujtimet e tij pa ndonjë shpresë së ato do të gjenin ndonjë rrugë për në Shqipërinë e hermetizuar prej totalitarizmit komunist. Tani le t’i kthehemi dëshmisë së Neubacher.

Shqipëria në vitin 1943

Hitleri në përgjithësi kishte një ndjeshmëri jo të spikatur lidhur me rolin strategjik të Ballkanit në kuadër të Luftës së Dytë Botërore dhe e kishte lënë atë si sferë të ndikimit italian. Po në këtë optikë ai e kishte toleruar në heshtje edhe pushtimin italian në Shqipëri. Në përgjithësi rritja e angazhimit gjerman në Ballkan ishte në përpjestim të drejtë me dështimet italianë atje. Kështu që në momentin e kapitullimit të Italisë trupat gjermane u futën në Shqipëri për të plotësuar vakuumin e krijuar në këtë rajon me rëndësi të konsiderueshme strategjike në një moment kur ekzistonte mundësia e një zbarkimi anglo-amerikan, zbarkim i cili do të shkëpuste lidhjen mes trupave gjermane të dislokuara në Greqi me ato të vendosura në Jugosllavi në kushte kur Bullgaria e Rumania po tentonin drejt ndërrimit të frontit për në anën e aleatëve.

Menjëhere pas kapitullimit të Italisë në shtator të vitit 1943, Neubacher-i shkruan në librin e tij së “Ribbentrop-i më thirri në Beograd e më komunikoi së Führer-i dëshirontë “nji Shqipni të pamvarun, që lind prej nji nisme të mbrendshme”; unë duhej që të nesërmen më 11 Shtator t’i bashkohesha divizionit gjerman në Elbasan. Një avion i posaçëm do të më sillte edhe nji referent, njohës të vendit e të gjuhes, i cili do të më shoqnonte mue në Shqipni. Mue më duhej të marshoja bashkë me divizionin për në Tiranë dhe të kryeja misionin tim.

Neubacher-i përshkruan me një precizion të lakmueshëm ecurinë e ngjarjeve në Ballkan, e në këtë kuadër edhe në Shqipëri, duke mos u mjaftuar me rreshtimin e fakteve më të rëndësishme, por duke bërë dhe analiza shumë të plota të tyre. Krahas ngjarjeve, ai u kushton rëndësi dhe personazheve kryesorë të librit të tij. Siç dhe u citua më sipër në vlersimin e recensionit të International Affairs, vlerësimet për Pater Anton Harapin janë ndër më të ndjerat. Ndonëse Neubacher-i trajton në librin e tij figura nga më të ndryshmet si Anton Harapi, Mehdi bej Frashëri, Xhaferr Deva apo Dragoljub (Draža) Mihajlovi?-i etj. dozat e simpatisë së tij nuk janë në përpjestim të drejtë me gatishmërinë e personazheve në fjalë për të shërbyer apo për të bashkëpunuar me autoritetet gjermane. Në një kohë kur Neubacher-i dërrmon me penën e tij edhe ata që ishin të rekrutuar si njerëz të shërbimit sekret gjerman nga radhët e personazheve të tij, ballkanas e shqiptarë, ai gjen fjalët e nderimit më të lartë për të përshkruar figurën e Pater Anton Harapit.

Për dimensionin patriotik dhe human të Pater Harapit

Nëse do të vendosnim përballë dëshminë e Hermann Neubacher-it dhe akt-akuzën që e çoi në ekzekutim Pater Anton Harapin, do të shihnim me rreqethje krejt dramën. Më poshtë po sjell një fragment nga libri i Neubacher-it:

“Shkodër 1943: ajër i randë, presione natën për pare, vrasje në mes të rrugës, në shtëpitë e vogla, nder kafe. Në mes të ditës! Në një rreth të vogël shqiptarësh e gjermanësh. Pater Anton Harapi tregon se si natën e kalueme tre burra të njohun të lëvizjes ilegale komuniste kishin shkue tek ai në kuvend për me zhvillue një debat politik me të. Partia Komuniste, kishin thanë ata, nuk luftonte kundër kishës. Komunizmi asht në një fazë të re zhvillimi, ai lufton për lirinë kombëtare dhe për një demokraci të vërtetë. Çka kërkon i pari i françeskajve Pater Antoni në një Këshill Regjence, i cili bashkëpunon me okupatorët fashistë? Nji oficer gjerman të policisë së shtetit, që ishte i pranishëm e kapën ethet e gjuetisë:

“Sa interesante Pater Anton! A do t’mundeni me na thanë së kush ishin ata tre burra?”

Fytyra e tij prej asketi si e gdhendun në dru e me një hundë të madhe u nxi prej trazimit:

“Mos harroni ju, që unë jam shqiptar!”

Të tre burrat, edhe pse të pagrishun, ishin në banesën e tij, pra gjatë kësaj vizite ata kishin të drejtën e mbrojtjes miqësore.

Megjithatë komunizmi nuk i njeh ma vlera të tilla, bile as në Shqipni. Mbas tërheqjes së trupave gjermane nga Shqipnia, Pater Antonin e kapën në strehën e një shtëpie miku, dhe ata tre burrat ka gjasë të kenë qenë midis gjykatësve ose spektatorëve kur ai u var në litar.

Këto janë disa shembuj në vend të mijrave. Ato e kanë vendin këtu, unë përpiqem me shpalosun një përshtypje nga kjo botë e shumllojtë, e cila mundet me qenë, sa e përzemërt aq dhe mizore.”

Sigurisht që pasazhi i mësipërm nuk është një fragment i zakonshëm. Ai nuk mund të kalohet me indiferencë paralitikësh e me ndonjë frazë dembele si “…. ah sa interesant!” Jo. Kjo është një dëshmi e jashtëzakonshme që vjen prej një dëshmitari okular dhe që me pak fjalë sqaron në mënyrë dramatike rolin e Pater Anton Harapit në raport si me gjermanët ashtu dhe kundërshtarët e tij partizanë ose gjykatësit e tij të nesërm.

Por si është e mundur që Harapi guxon kaq shumë? Si është e mundur që në një mjedis kaq të rrezikshëm ai ngrihet aq lart? Ku e gjen ai këtë forcë? Në fakt përgjigjen ai e jep vetë: “Mos harroni ju, që unë jam shqiptar!”- i drejtohet ai oficerit të Gestapo-s.

Pak vjet më vonë kur rolet kishin ndryshuar Pater Anton Harapi u përball me një gjyq komunistësh, të cilët nuk mund të falnin. Ndoshta të nisur nga i njëjti motiv prej të cilit kishte falur Pater Anton Harapi. Ai kishte falur së ishte në palcë shqiptar, ndërkohë që ata që e dënuan nuk falnin pikërisht për të kundërtën.

Neubacher-it i ka rënë në sy mjaft fakti se Pater Anton Harapi është shumë shqiptar, bile në disa raste duket se ai është i gatshëm që të tolerojë, të paktën në komunikim me të huajt, edhe disa cilësi shqiptarësh që bien ndesh edhe me vetë doktrinën e krishterë.

Në librin e tij Neubacher-i na jep një detaj tjetër interesant:

“Në banesën teme në Beograd, qershor 1944. Personazhet: Gjenërali Glaisë-Horstënau ‘Gjenërali Gjerman në Kroaci’, Pater Anton Harapi, i pari i françeskajve të Shkodrës, anëtar i Këshillit të Regjencës.

Glaisë: “A më thoni imzot si e gjykoni ju gjakmarrjen?”

Harapi: “Ajo duhet të egzistojë, ne kemi vetëm këtë ndeshkim.”

Ndërhyj unë: “I dashtun Pater Anton, a ásht rrëfye ndonjiherë ndonji mirditas për ndonji vrasje për gjakmarrje?”

“Jo, Jo!”

“Por për ndonji vjedhje të vogël?”

“Patjetër!”

“Un e kuptoj këtë krejt qartë. Në nji vend pa aparat shtetnor, pa xhandarë dhe gjyqtarë ndëshkimi ushtrohet nga familja ose nga bashkësia – por un ju pyes ju si teolog i moralit dhe si një bari shpirtnave të gjakmarrsëve katolikë të Mirditës për mendimin tuej!”

“Principi ásht i drejtë, aplikimi ásht problematik”

Kemi për t’u takue rishtas me këtë murg madhështor lutjesh. Në vjetin 1944 ai u bá martir i ndërgjegjes së obligimit të tij meshtarak”.

Cilido shqiptar që do të “sulmohej” me një pyetje të tillë mjaft komplekse nga një i huaj do të kishte vështirësi të dilte i pakompromentuar nga situata. Aq më tepër kur bëhet fjalë për një prift katolik i cili ka për mision të predikojë dashurinë. Bile Pater Anton Harapi, ndonëse kishte pranuar të merrte një përgjegjësi shumë delikate si anëtar i Këshillit të Regjences, kishte refuzuar kryesimin e tij vetëm për shkak të pamundësisë së nënshkrimit të dënimeve me vdekje, që do të ishin obligim i postit të kreut të shtetit. Por në komunikimin me një të huaj ai nuk përpiqet të gjejë alibi tek zhguni i priftit e ta lërë vetëm mirditasin që mëkaton rëndë duke marrë gjak kundër vëllait të vet. Pater Anton Harapi përpiqet që të shpjegojë këtë dukuri të zhvilluar si alternativë lirie e ligji në kushtet e mungesës së shtetit të vet.

Përfshirja në jetën politike

Vendimi i Pater Anton Harapit për tu përfshirë politikisht në Këshillin e Regjencës në vitin 1944 pas miratimit nga autoritetet e Kishës Katolike duket se ka qenë një ndër vendimet më të vështira të jetës së tij. Në përgjithësi gjendja politiko-ushtarake e Shqipërisë ishte shumë e komplikuar. Kapitullimi i Italisë dhe vakuumi shtetëror i krijuar pas saj, numri i konsiderueshëm i trupave italiane të mbetura në Shqipëri pa komandë unike, interesat e ushtrive aleate për marrjen e kontrollit në zonat e pushtuara nga Italia si dhe interesat gjermane për moslejimin e futjes së trupave aleate në Ballkan karakterizonin tablonë e përgjithshme. Kësaj i shtohej edhe prania e një lëvizjeje partizane që sa vinte e rritej së bashku me rrezikun e anarkisë së brendshme dhe të luftës civile.

Edhe Neubacher-i e përshkruan kompleksitetin e kësaj gjendje në një telegram të datës 12. 09. 1944 për Ministrinë e Jashtme të Reich-ut gjerman ku ndër të tjera shkruan:

“Ngjarjet e muajve të fundit dhe propaganda intensive angleze në Shqipërinë e Vjetër (Shqipëria e sotme, pa Kosovën, shënimi i SLL), veçanërisht në kryeqytet tek shumica e popullsisë kanë krijuar bindjen e humbjes sonë. Iniciativa jonë për krijimin e një Shqipërie të pavarur u prit me skepticizëm formal bile dhe juridik. Ishte e qartë së këta burra para së gjithash shqetësohen se nga afrimi me Gjermaninë, tash në pragun e fitores së aleatëve, do të rrezikonin sigurinë dhe pronën e tyre si dhe interesat e vendit. Për këtë ne kemi ndërmarrë hapa për krijimin e një komiteti kombëtar me një përbërje ndryshe nga ajo që mendonim në fillim”.

Pikërisht në një kohë e situatë të tillë, Pater Anton Harapi merr një vendim jashtë trendit normal të kohës, pra, sublim. Pranon një post zyrtar si anëtar i Këshillit të Regjencës në një kohë krejtësisht të turbullt dhe në një vend që ishte në buzë të humnerës. Po si ka mundësi? Duket se ai e kishte parandjerë fatin e tij dhe në fjalimin në Parlament me rastin e betimit të tij për postin e anëtarit të Këshillit të Naltë të Regjencës ai u jep një përgjigje të gjithë atyre të “zgjuarve” që kuptonin rrezikun e situatës, por siç duket edhe përgjigjen për gjykatësit e ardhshëm komunistë kur deklaronte:

“Qeshë i shtërnguem të zgjedhi njënën dysh : a të baj nji marrí tue e pranue këtë zyrë, ase të tregoj nji dobësi tue u largue. Vendova mâ mirë të bâj nji marri: ase – sikurse thonë ata shqiptarë që duen të ruhen të pastër – desha të komprometohem”.

Si shumë momente të historisë së Shqipërisë edhe pushtimi i saj prej Gjermanisë ka nevojë të studiohet në mënyrë komplekse me qëllim që faktet historike të pasqyrohen të zhveshura prej komenteve ideologjike. Të paktën një gjë është e qartë: Nga studimi i dokumenteve të shumta gjermane të kohës lidhur me këtë çështje evidentohet përpjekja politike për ta konsideruar rastin e Shqipërisë disi ndryshe nga shumë vende të tjera të pushtuara për shkaqe që u trajtuan shumë shkurt në fillim të kësaj kumtësë. Në kuadër të këtij trajtimi politik specifik, me urdhër të Hitlerit të datës 03.10.1943 u krijua posti i “Gjeneralit Gjerman të Plotfuqishëm në Shqipëri”. Në përcaktimet për zbatimin e këtij urdhri të të njëjtës datë thuhej:

“Reich-u gjerman ka njohur Komitetin Kombëtar të sapokrijuar si qeveri të shtetit të pavarur e mik të Shqipërisë. Me urdhër të Führer-it krijohet posti i “Gjeneralit Gjerman të Plotfuqishëm në Shqipëri” për të përfaqësuar Ëehrmacht-in gjerman pranë Qeverisë Shqiptare. Krijimi i një administrate ushtarake gjermane në territorin e Shtetit Shqiptar për pasoje nuk parashikohet”.

Në këtë sfond të përgjithshëm politk, ushtarak e shoqëror të Shqipërisë kushdo e ka disi më të thjeshtë të kuptojë motivet e vendimit të Pater Anton Harapit për t’u angazhuar në strukturën më të lartë të Shtetit Shqiptar. Në librin e Neubacher-it sqarohet se skena politike e asaj kohe u karakterizua nga antagonizmi Mithat Frashëri –Xhaferr Deva, ose siç thotë Neubacher “Shqipëri e Vjetër-Shqipëri e Re”, duke mos lënë ndonjë hapësirë të veçantë për ndonjë rol aktiv të karakterit ekzekutiv për Pater Anton Harapin. Në thelb në libër duket sikur personi i Pater Anton Harapit i ka shërbyer Hermann Neubacher kryesisht për të personifikuar simpatinë e tij për virtytet e larta të popullit shqiptar. Kapitullin e Shqipërisë, nga libri i tij qe i kushtohet Ballkanit, Neubacher e ka ruajtur për Pater Harapin:

“I njajti i arratisun më tregoi për fundin e Patër Anton Harapit. Por mue më duhet t’i shtoj diçka paraprakisht tregimit të tij. Kur filloi tërheqja jonë prej Shqipnijet, un i kërkova Pater Antonit të largohej menjiherë prej vendit dhe i ofrova për këtë avionin tem. Ai tue më falenderue më çoi fjalë së Zoti ia kishte caktue vendin, dhe nëse do të ishte vullnesa e Zotit, ai do të duhej me vdekë aty ku e thirrte detyrimi i tij meshtarak.

Burri nga Durrësi më tregoi, se miq të tij e mbanin të fshehun. Komunistët, që e kërkonin atë në të gjitha anët, hynë në shtëpinë që e strehonte. Ata nuk e gjetën. Kur po dilshin prej shtëpie ata panë një protezë dhambësh në një gotë qelqi dhe kërkuen me dijtë së kujt i përkiste ajo. Kur ata filluen me keqtrajtue njerzit e shtëpisë, të cilët kërkojshin me dalë prej situate, Pater Harapi doli nga vendi ku ishte fshehun dhe ju dorëzue gjuetarëve të qeverisë. Burri që më besoi këtë histori më tregoi që ai kishte shkue me një qetësi të kthjellët drejt trekambshit.

Pater Anton Harapi rridhte prej Veriut të Shqipnisë, arsimin e mesëm e kishte marrë në shkollat e fretënve në Merano dhe në Hall të Tirolit. Në Romë ai kishte studiue teologjinë.

Para së me i ardhe fundi ai kishte pa edhe nji herë vendet e rinisë së tij të hershme. Largimi i tij i asaj kohe prej Tirane ásht për t’u mbajtun mend.”

Me tej Neubacher e mbyll kapitullin e tij për Shqipërinë me ketë episod:

“Ishte fundi i qershorit 1944, kur unë i ngopun prej krizës qeveritare u largova prej Tirane. Për shkak të afërsisë së gjuejtsave anglezë në anën tjetër të kanalit të Otrantos, unë mundesha të udhëtoja vetëm në errësinë. Avioni kishte fillue me lëvizë në pistën me drita, kur personeli i bordit me ulurima mundi me ndalun mjetin. “Çka ásht, kush ásht aty?” “Pater Harapi!” Dhe françeskani i vogël u ngjit në bark të avionit dhe qe tek qëndronte i qeshun në kabinën e vogël të pasagjerve.

“Unë nuk mundem me e durue má politikën! Do të fluturoj me ju!”

Heinkel-i u lëshue përpara, përdridhej sipër luginava dhe vargamaleve, endej sipër egërsisë mbi shkambijt e së cilës kishte fillue me vezullue e kuqja e parë e diellit që po lindte.

Pater Antoni që ishte ulun përballë meje i mbështjellë në zhgunin e tij, nxuer prej nji çante të fryme, që ishte bagazhi i tij i vetëm, librin e tij të uratëve dhe filloi me u lutun. Për disa ditë ai qe miku jem në Beograd. Un e shoh ende para meje krijesën e vogël prej asketi me fytyren kafe si të gdhendun në dru, prej të cilës ngrihej nji hunde gazmore dhe e madhe, tue mbajtun në duer librin e lutjeve dhe tue u endun poshtë e nalt, mes hijeshisë së luleve të kopshtit tem. Má vonë Pater Antoni udhëtoi për në Vjenë e ma tej për në Tirol. Pas disa javësh ai u kthye në Shqipni, ku e priste vdekja.

Asnji revolucion nuk mundet me e shue kujtimin e një burri të tillë. Drita e amshueme, të cilës ai i shërbeu, e ndriçoftë atë!”

Dhe sigurisht që kështu do të ndodhte. Në një kohë kur shumë prej autoriteteve shtetërore, përfaqësuesve të politikës, të ekonomisë, kulturës së vendit, kërkuan gjithë alternativat e mundshme për t’u larguar prej Shqipërisë, të cilën e kërcënonte në mënyrë akute rreziku i komunizmit, Pater Anton Harapi sillet prapë së prapë ndryshe, në kundërshtim me trendin e përgjithshëm të të zgjuarve, në kundërshtim me këshillat e arsyeshme, pa përllogaritje për sigurinë. Ai kthehet në Atdheun e tij ku në vitin 1946 e pret dënimi i atyre që ai i kishte falur në vitin 1943 dhe që do t’i falte edhe sot po të ishte gjallë.

Përfundim

Por si është e mundur që Harapi guxon kaq shumë? Si është e mundur që në një mjedis kaq të rrezikshëm ai ngrihet aq lart? Ku e gjen ai këtë forcë? Në fakt përgjigjen ai e jep vetë: “Mos harroni ju, që unë jam shqiptar!”- i drejtohet ai oficerit të Gestapo-s.

Kur filloi tërheqja jonë prej Shqipnijet, un i kërkova Pater Antonit të largohej menjiherë prej vendit dhe i ofrova për këtë avionin tem. Ai tue më falenderue më çoi fjalë së Zoti ia kishte caktue vendin, dhe nëse do të ishte vullnesa e Zotit, ai do të duhej me vdekë aty ku e thirrte detyrimi i tij meshtarak.